Jonkerbosch   ––––––––––––––––
                       achtergrondinformatie    

Johan Mahieu

De gebouwen en hun architecten

voornaamste gebouwen

De ontwerpers hadden vrijwel zeker te maken met een duidelijk omschreven pakket van eisen en wensen van de Broeders van Liefde. Van geen van de opdrachten is echter een beschrijving in het archief van de broeders aangetroffen. De Haarlemse architect Jos. Bekkers bouwde de eerste vijf gebouwen.

Voor de hand ligt dat de gebouwen uitgebalanceerd functioneel moesten zijn: geschikt om groepen jongens een huiselijk en degelijk onderdak te bieden met basisvoorzieningen voor het eten, frisse lucht, recreatie, studie, samenwerking, privacy, beweging, sport, rust, slapen, de hygiëne, et cetera. Hetzelfde geldt voor het personeel dat voor de jongens zorgde, van de tuinman tot broeder overste.
Dit alles om de doelen te kunnen bereiken waarom het begonnen was: religieuze, opvoedkundige en onderwijsdoelen en dat ook nog eens in een esthetisch verantwoorde omgeving.

De voornaamste gebouwen en hun architecten in chronologische volgorde zijn:

1.   schoolgebouw (later: St. Tarcisiusschool), februari 1935 – Jos. Bekkers, Haarlem

2.   St. Jozefpaviljoen, februari 1935 – Jos. Bekkers, Haarlem

3.   Mariapaviljoen, april 1935 – Jos. Bekkers, Haarlem

4.   hoofdgebouw, april 1936 – Jos. Bekkers, Haarlem

5.   transformatorhuisje, maart 1935 – Jos. Bekkers, Haarlem

6.   eerste kapel (later toneelzaal), december 1948 – J. van Vliet, Leidschendam

7.   tweede kapel, juni 1958 – Frans Mol, Breda

8.   paviljoens 8 - 9 - 10 (Eekhoorn, Hert en Vos), januari 1964 – Frans Mol, Breda

9.   paviljoens 5 - 6 - 7, augustus 1969 – H.A.M. van der Velden, Breda

10. C.O.D.-gebouw (Centrale Onderhouds Dienst), 1971 – architect ...

11. broederhuis (Weg door Jonkerbos 40), september 1977 – H.A.M. van der Velden, Breda

De twee eerste loodsen (Jonkerbosch, Groei en Bloei 20) en de eerste technische school (polynorm, aannemer J.P.A. Nillesen uit Venray) laten we buiten beschouwing. Deze komen aan bod in het (geplande) hoofdstuk over de ontwikkeling van het technisch onderwijs. Hetzelfde geldt voor de Lagere Technische School St. Jozef aan de Hatertseweg 400.
De Tuinbouwschool aan de Weg door Jonkerbos (later Marga Klompélaan 37) is van na de fusie met de Christelijke Tuinbouwschool: zie (geplande) hoofdstuk over de ontwikkeling van de tuinbouwopleiding.

architect Jos. Bekkers

naam		Josephus Antonius Maria Bekkers
geboren		8 februari 1892 te Amsterdam
getrouwd		5 mei 1925 te Nijmegen met Adrienne Victoire Marie Hekking (Nijmegen 3 juli 1894 – Heemskerk 15 april 1978)
beroep		architect (zelfstandig ondernemer met kantoor aan huis)
laatste adres		Kenaupark 17 te Haarlem
overleden		21 januari 1945 in Langenstein-Zwieberge bij Halberstadt (een buitencommando van Konzentrationslager Buchenwald)
begraven		Hauptfriedhof te Quedlinburg in de Duitse deelstaat Saksen-Anhalt

architectonische vertaling van de plannen van de broeders

De Haarlemse architect Jos. Bekkers plande in het bosgebied een uitgebreid complex van vrijstaande paviljoens, waarvan slechts een deel is gerealiseerd. In het archief van de Broeders van Liefde te Eindhoven is geen correspondentie met een formulering van de opdracht teruggevonden. Dat de architect meteen ook meedacht over de inrichting van het gehele landschap, laat een meer symmetrische studie zien die aan het definitieve ontwerp voorafging.

ontwerp architect Jos. Bekkers 1933

De opzet van Bekkers bestond uit een hoofdgebouw aan de wegzijde met daarachter een groen middenterrein, twee reeksen op het zuidoosten gerichte paviljoens en scholen met werkplaatsen. Bekkers ontleende een dergelijke indeling aan de moderne opvattingen in de zieken- en zwakzinnigenzorg aan begin jaren '30.

Per groep van 40 jongens waren er buiten schooltijd twee begeleiders aanwezig. Op Jonkerbosch zouden debiele jongens vanaf zeven jaar opgevoed worden tot "hemelburgers" en "een zo groot mogelijke graad van maatschappelijke bruikbaarheid". Na een goede vakgerichte opleiding zouden deze jongens immers als schoenmaker, timmerman, smid, schilder, bakker of tuinman een nuttige functie kunnen vervullen.

Hij had in 1918 het door zijn vader P.J. Bekkers ontworpen St. Bavo-gesticht voor zwakzinnigen in Voorhout voltooid, dat ook uit een reeks vrijstaande paviljoens bestond. Jonkerbosch is echter veel ruimer opgezet. Het hoofdgebouw bevat behalve broederkamers ook een artsenkamer een centrale keuken en een voorlopige kapel. Erachter ligt een iets verlaagd grasveld met twee van de geplande acht paviljoens en een der twee geplande scholen. De werkplaatsen en een observatiegebouw zijn al evenmin gerealiseerd.

Bron: digitale bouwarchief Gemeente Nijmegen

Het Pensionaat Jonkerbosch is in door Jos. Bekkers gebouwd als internaat voor debielen (genoemd naar een categorie op de scoreschaal van de intelligentietest van Binet-Simon). De gebouwen zijn zakelijk gedetailleerd met hoge ramen en ruime balkons. Ze tonen een sobere, zakelijk aandoende baksteenstijl met enige traditionele elementen zoals de axiale ingang van het hoofdgebouw en de ijzeren kleine roederamen. Alleen het hoofdgebouw, dat keuken, kapel en dienstruimten bevatte, heeft een middenresaliet (een uitbouw over de gehele hoogte) met ingang en een dakruiter met klok.

De paviljoens zijn brandveilig geconstrueerd met betonvloeren en ijzeren kapspanten bedekt met betonplaten. In elk paviljoen is een liftschacht aangebracht met het oog op vervoer van lichamelijk gebrekkigen. Een lift is echter nooit geplaatst omdat, na drie aannames van jongens met spierdystrofie, van toelating van deze categorie gehandicapte jongens werd afgezien.

	uitbreidingsplannen 1939

De hoge ramen van de school doen enigszins denken aan Dudok en de Amsterdamse school, de betonnen balkons aan de zuidkant der woonruimten met hun latere wenteltrappen en het halfronde trappenhuis van het hoofdgebouw daarentegen aan nieuwzakelijke architectuur. Inwendig zijn betonnen vloeren toegepast en ijzeren kappen, gedekt met betonplaten, een brandveilige techniek die al rond de eeuwwisseling door de rijksbouwmeester J. van Lokhorst bij de landsgebouwen werd toegepast.

Ook hier zijn sociale controlemogelijkheden aanwezig. Vanuit het axiaal (in de lengte-as) geplaatste broederhuis is het middenterrein met de paviljoens te overzien, de school heeft vitrineramen tussen de gangen en de klassen, en de beide slaapzalen van de kinderpaviljoens waren vanuit de bijbehorende centrale glazen slaapkamer door de dienstdoende broeder te controleren, terwijl slaapruimten voor het personeel op de hoofdgangen uitkwamen. Het paviljoensysteem geeft het complex een vriendelijk en open karakter en maakt controle niet nodeloos moeilijk.

De gebouwen zijn slechts een eerste aanzet gebleven voor een ambitieus plan, waarvan alleen het hoofdgebouw (tevens broederhuis), twee kinderverblijven (de paviljoens) aan weerszijden van een ruim middenterrein en een school zijn gerealiseerd. Verdere plannen van de broeders en Bekkers werden door de oorlogsdreiging eind jaren '30 in de kiem gesmoord.

Nadere informatie over Jos. Bekkers

	Jos. Bekkers (rechts) op de bouwplaats van het eerste door hem ontworpen kerkgebouw, de kerk van Onze Lieve Vrouw Koningin van de Vrede, Pijnackerstraat 11 te Amsterdam Bron: Historisch-topografische atlas, gemeentearchief Amsterdam (foto P.H. Bambelt 1923)

Josephus Antonius Maria (Jos.) Bekkers (1892-1945) was de zoon Petrus Johannes (Peter) Bekkers (1859-1918), die een leerling was van de bekende Nederlandse architect Petrus Josephus Hubertus (Pierre) Cuypers (1827-1921). Evenals zijn vader was Jos. Bekkers als architect een zelfstandig ondernemer. Hij kreeg verschillende opdrachten van de Broeders van Liefde, waaronder de bouw van het Pensionaat Jonkerbosch in Nijmegen en het juvenaat St. Paschalis in Oostrum bij Venray.

Jos. Bekkers heeft enige tijd gewerkt op het architectenbureau van Eduard Cuypers (1859-1927), een neef van Pierre Cuypers. Drie leerlingen van hem waren rond 1910 de oprichters geweest van de Amsterdamse School met zijn expressieve gebruik van baksteen en rijke ornamentiek.

In de tijd dat Jos. Bekkers er werkte, bouwde Eduard Cuypers vooral veel grote gebouwen in een vrij sobere trant, maar met veel aandacht voor fraai verzorgd metselwerk en ingehouden versiering. Diens kerken en kapellen uit de jaren '20 vertonen in hun strakke vormgeving, brede overkappingen en eenvoudig siermetselwerk een zekere verwantschap met bij voorbeeld de Vredeskerk in Amsterdam, ontworpen door Jos. Bekkers.

Jos. Bekkers heeft in de jaren 1932-1935 in Nijmegen een aanzienlijke verbouwing gedaan van het Oud Burgeren Gasthuis aan de Molenstraat, waarbij het gebouw uit 1848 van stadsarchitect Pieter van der Kemp (1809-1881) aan de achterzijde werd gesloopt, verbouwd en uitgebreid. De Gelderlander van 14 december 1935 wijdde hier een groot artikel aan. Over de architect wordt daarin slechts gezegd: "Een woord van lof over den bekwamen architect, den heer Bekkers, door wiens scheppende hand zulk een prachtig, statig en degelijk gebouw tot stand is gekomen."

in bewerking...

Jonkerbosch - achtergrondinformatie