Niek Engelschman (1913-1988)

alias Bob Angelo

[I]

drs. J.N. Warmerdam & drs. P. Koenders. Cultuur en Ontspanning; het COC 1946-1966. Utrecht: Interfacultaire Werkgroep Homostudies, Rijksuniversiteit Utrecht, 1987 (publikatiereeks homostudies 10); pp. 55, 60, 62 en 383:

  Niek Engelschman, 1940

Nico Engelschman: 'Een tijdschrift blijft altijd papier.'

Nico Engelschman werd op 12 november 1913 in Amsterdam geboren. Hij was de oudste van vijf jongens. Zijn vader was handelsreiziger, zijn moeder huisvrouw. Van huis uit behoorde hij in feite politiek noch godsdienstig tot een bepaalde richting. Zijn vader was joods, zijn moeder lutheraans.
Na zijn gemengde huwelijk wilde de vader niets meer van de joodse godsdiensten gewoonten weten en ook de moeder was geen principieel protestantse vrouw. Engelschman zocht en vond zijn eigen weg. 'ik was erg geïnteresseerd in Marx en Trotsky, en in het bijzonder in de gebeurtenissen rond de Russische Revolutie, dat sprak me ten zeerste aan. Ik geloofde in een samenleving die op socialistische leest geschoeid zou zijn.' ¹

Engelschman bracht zijn lagere-school-periode in Amersfoort door in verband met zijn vaders werk. Medio jaren twintig verhuisde het gezin naar Amsterdam. Al snel daarna kwam Engelschman in het arbeidsproces terecht. Armoede door de werkloosheid van zijn vader maakte een middelbare schoolopleiding onmogelijk. Engelschman kreeg een baan als jongste bediende bij een exportmaatschappij op Nederlands-Indië. Tot de Japanners in 1942 Nederlands-Indië bezetten, werkte hij daar. In die tijd werd hij ook lid van Mercurius, de Algemene Nederlandsche Bond voor Handels- en Kantoorbedienden. Hij kwam in de jeugdbeweging van de bond terecht. Via de bond kwam Engelschman in aanraking met de A.JC en de SDAP. Zijn lidmaatschap zegde hij in 1932 op. Engelschman werd lid van de Onafhankelijke Socialistische Partij (OSP), een radicaal-socialistische partij die zich in 1932 van de SDAP had afgescheiden. In 1935 fuseerde de partij met een andere radicaal-socialistische partij, de Revolutionair Socialistische Partij van Henk Sneevliet, tot de RSAP. Het was een betrekkelijk kleine groepering van enkele duizenden mensen.

Met name de jeugd was actief in de RSAP. Engelschman werd secretaris van de Revolutionair Socialistische Jongeren. 'We organiseerden lezingen en studieweekends, waar dan aspecten van belangrijke socialistische voorgangers aan de orde werden gesteld. We discussieerden over het historisch materialisme, de Russische Revolutie, haar ontwikkeling, hoe zij op bepaalde punten uit de hand gelopen was en wat Lenin nu eigenlijk bedoeld had. Maar we deden ook dingen die voor elke jeugdbeweging typerend waren. We vonden het plezierig om er met elkaar een weekend op uit te trekken, naar een of andere jeugdherberg, te wandelen, muziek te maken, kortom gezellige dingen doen. Ik heb er een leuke tijd gehad en het heeft veel voor mijn zelfontplooiing betekend. Er werden ook lezingen gehouden over seksualiteit in navolging van Reich. Homoseksualiteit werd dan heel vaag aangestipt. In de jeugdbeweging leerde ik ook Last en Rot kennen. Ze werden gevraagd om lezingen te houden. Later begreep ik pas dat Last ook homoseksuele gevoelens had, hoewel ik dat had kunnen weten door zijn boek Zuiderzee, waarin dat aspect zeker naar voren kwam. Mijn gevoelens naar bepaalde jongens toe waren ook zeer bedekt. Het was toen zo makkelijk om je gevoelens te camoufleren, helemáál je gevoelens voor een bepaalde jongen. Automatisch, intuïtief voelde je aan dat je gevoelens toch niet geaccepteerd zouden worden; zélfs niet in dat libertaire milieu van de jeugdbeweging.' ²

In de jeugdbeweging werd de achttienjarige Engelschman verliefd op een jongen met wie hij, nadat de jongen verhuisd was, twee jaar lang, correspondeerde. 'Alle brieven, zoowel de zijne als die ik hem zond, zijn bewaard gebleven. Als ik ze doorlees moet ik glimlachen. Om de droefgeestigheid. en mijn verlangen naar Tom, van wien ik zooveel hield. Wat begreep ik van Tomasso Cavalieri, aan wien Michel Angelo zijn schoonste sonnet opdroeg, waaruit ik vaak regels als motto voor mijn brieven aan Tom ontleende!' ³ Engelschman werd ook op een andere jongen verliefd: Bob, aan wie hij goede herinneringen bewaarde.
Op vierentwintigjarige leeftijd werd hij zich volkomen van zijn homoseksuele gevoelens bewust. Het verlangen naar anderen en vooral naar 'de vriend' is enorm. 'Het vermoeide en teleurstellende zoeken naar "den" vriend blijft. Nog voor kort maakte ik een periode door van ijverig zoeken. Verstandige en humane dagen weekbladen, die "vraag- en aanbod" advertenties aannemen, waarin "vriend gezocht" e.d. voorkomen speurde ik regelmatig door. Brief na brief schreef ik, met tientallen maakte ik kennis. Tot dusver alles tevergeefs.' ⁴

Via een advertentie in het Wierings Weekblad, het Amsterdamse huis-aan-huis advertentieblad, leerde hij in 1938 een oudere homoseksuele man kennen, een academicus. Deze bracht Engelschman met andere homoseksuelen in contact, onder anderen Ellenberger. Via Ellenberger kwam hij in contact met Schorer, die hij tot twee keer toe bezocht. In die tijd begon hij zich ook te verdiepen in allerlei beroemde, onder anderen Griekse en Romeinse, homoseksuelen uit de westerse geschiedenis. Hij begon Couperus te lezen. 'Het werd me duidelijk dat er een heleboel beroemde homoseksuele schrijvers waren geweest, waarvan ik tot dan nauwelijks enig idee had. Homoseksualiteit was aan het einde van die jaren dertig nog een zeer moeilijke zaak. Je kon het woord zelfs nauwelijks uitspreken of je moest eigenlijk wel tonen dat je je geneerde om zulke woorden te gebruiken. Dat sprak mij ten zeerste aan. Ik had in die tijd namelijk al snel ontdekt dat er nog van alles mogelijk was en moest gebeuren, maatschappelijk gezien. Met alle bewondering die ik voor Schorer en zijn medewerkers had, had ik toch het idee dat het niet voldoende was. Er zou meer gedaan kunnen en moeten worden.' ⁵
Engelschman besloot zich hier volledig aan te wijden en met zijn politieke activiteiten te stoppen. Sal Santen, ook RSAP-lid, beschrijft hoe Sneevliet hem dit vertelde: 'ik heb gisteravond je vriend Nico bij me gehad. Hij wil uit de partij en uit de jeugdbeweging. [..] Het is geen politieke breuk. En een rustende schutter worden wil hij ook niet. Het ligt heel moeilijk. De jongeman is homosexueel, heeft hij me verteld, en voelt zich verschrikkelijk eenzaam tussen al die anders gerichten, vooral omdat hij zijn geaardheid moet verbergen. Nu wil hij iets gaan doen voor de rechten van de homoseksuelen, die hij een onderdrukte minderheid noemt en het misschien ook zijn. Ik heb hem mijn zegen gegeven.' ⁶

Via Schorer kreeg Stokvis de naam op van Engelschman. Stokvis vroeg hem of hij een autobiografie wilde schrijven. Dat resulteerde in autobiografie III in Stokvis' boek. De redelijk gunstige ontvangst van het boek vormde voor Engelschman de aanleiding om zijn idee dat er wat meer kon en moest gebeuren, uil te voeren. Samen met Ellenberger en Diekmann, zijn toenmalige persoonlijke vriend, ondernam hij stappen. In het najaar van 1939 verscheen een rondschrijven, waarin aangekondigd werd dat er een tijdschrift voor homoseksuelen zou komen. Het rondschrijven was ondertekend door Bob Angelo, het pseudoniem dat Engelschman voortaan gebruikte en waaronder hij bekend werd.

Toen de Duitsers in 1940 Nederland bezetten, kwam Engelschman in het verzet terecht. 'In de oorlog heb ik aan het verzet deelgenomen, maar dat vind ik eigenlijk een groot woord. Een van mijn broers en ik hebben joodse vrienden geholpen. Ze leven nog. Jef Last en Tom Rot, die ook in het verzet zaten, kwamen een keer in de week met anderen bij mij thuis vergaderen. Dat was vanaf 1943, toen ik aan de Keizersgracht ben komen wonen. Zelf heb ik toen deels bij mijn moeder deels bij derden ondergedoken gezeten.' ⁷ Vermoedelijk was Engelschman betrokken bij de verzetsgroep van de RSAP. De RSAP had ook banden met de Vonk-groep waar Last en Rot bij zaten.
In de jaren dertig was Engelschman lid geworden van een amateurtoneelgroep, die politiek noch godsdienstig georiënteerd was. In die tijd kreeg hij ook ambitie acteur te worden. In 1942 probeerde hij nog om op de toneelschool te komen. Hij werd niet toegelaten omdat hij twee joodse grootouders had. Hij mocht wel voor een half jaar hospitant worden. Daarna heeft hij bij toenmalig bekende acteurs lesgenomen; eerst bij Lou is van Gasteren en later bij Liane Saalborn.

Na de oorlog kwam hij bij de toneelgroep De vijfde mei werken. Het was een toneelgroep met mensen die allen principieel geweigerd hadden lid te worden van de Kultuurkamer. Sedertdien was hij dus beroepsacteur. 'In 1946 heb ik dat eigenlijk min of meer onderbroken, omdat dat vreselijke reizen met de bus me enorm ging tegenstaan. Het vak heb ik niet geheel en al vaarwel gezegd. Naast mijn COC-werk bleef ik altijd acteur. In het COC regisseerde ik zo nu en dan bepaalde produkties, die ter opluistering dienden van feestelijke bijeenkomsten. Later werkte ik ook voor radio en t.v.' ⁸

In 1946 begon Engelschman opnieuw met Levensrecht, maar een blad blijft altijd papier! Engelschman was geïnteresseerd in mensen persoonlijk. Hij vond dat mensen mensen moesten kunnen ontmoeten, mensen uit hun eigen gevoelswereld! 'De vereniging stond voor iedereen open. Het was echt niet een groep van louter intellectuelen. In de jaren vijftig groeide de groep van intellectuelen wel. Het kan heel goed dat mensen zich toen van het COC afwendden, omdat ze het COC te intellectualistisch vonden. We waren toch een Gideonsbende, door de bank genomen van goede komaf. We wisten wat we deden en waar we stonden. Voor de, laat ik zeggen, meer eenvoudigen van geest gold primair de erotiek. Waar kun je mensen ontmoeten, waar kun je relaties aangaan. De erotische kant heeft natuurlijk altijd een rol gespeeld. Dat was ook het succes van de eerste bijeenkomsten. Het waren ook vaak hele gewone jongens die zich met plezier hebben gewijd aan allerlei zaken die voor een bijeenkomst gedaan moesten worden. Ook zij hebben de vereniging mee opgebouwd.' ⁹ Ook Engelschman zelf bouwde de vereniging op als algemeen voorzitter, redacteur en directeur van het verenigingskantoor. Een groot deel van zijn leven stond in het teken van het COC. Op 7 december 1986 werden zijn moed en inzet beloond door een koninklijke onderscheiding, uitgereikt door minister E. Brinkman van WVC. In hem werden ook de talloze anderen die zich hebben ingezet voor het COC en daarmee de emancipatie van homoseksuele mannen en lesbische vrouwen in Nederland, geëerd.

Noten

1. Het verhaal is grotendeels gebaseerd op een vraaggesprek van Warmerdam met Engelschman, 12 maart 1986.
2. Ibidem
3. Stokvis, B.J., De Homosexueelen. 35 autobiographieën. Lochem, 1939; p. 51
4. Idem, p. 52
5. Vraaggesprek Warmerdam met Engelschman, 12 maart 1986
6. Santen, S., Sneevliet, rebel. Amsterdam, 1971; p. 35
7. Vraaggesprek Warmerdam met Engelschman, 12 maart 1986
8. Ibidem
9. Ibidem