kroniek

Hieronder staat in chronologische volgorde een selectie van feiten en achtergrondinformatie met betrekking tot straatnaamgeving in de gemeente Nijmegen en aanverwante zaken.

17e eeuw
'De Plannen van Oud-Nijmegen' in Penschetsen uit Nijmegen's verleden (Van Schevichaven 1898, pp. 1-4) werd voor het eerst gepubliceerd in de rubriek 'MENGELWERK' in de Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant van 14 en 15 oktober 1894. Van Schevichaven beschrijft hierin de oudste plannen of plattegronden van Nijmegen.

"Ook onze vroede vaderen, de heeren van den magistraat, hebben in de laatste drie eeuwen niet prijzens­waardige bedachtzaamheid zorg gedragen, dat het beeld hunner stad voor het nakroost zou bewaard blijven. Immers het Rekenboek van 1611 bericht, dat in genoemd jaar aan Nicolaas Arndtsz van Gelekercken, platesnijder, f 300 betaald waren »voor conste, costen ende arbeidt int snyden van dese stadt, mitsgaders de vereeringh van 25 caerten van denselven, mede cierlycken affgeset”. Wat van dat plan werd, is niet bekend, er schijnt geen enkel exemplaar meer van in wezen te zijn. Doch een andere Geelkercke, misschien ’s mans zoon, landmeter en wijnroeder hier ter stede, heeft ons een plan nagelaten, dat aan sierlijke uitvoering niets te wenschen laat. Van Isaac van Geelkercken is namelijk het keurige, maar niet geheel nauwkeurige, vogelperspectief onzer stad in Pontanus’ Historia Gelrica, 1639." (Van Schevichaven 1898, p. 2)

1639		1649		1653		1669

1639

Historiæ Gelricæ Libri XIV (Pontanus 1639) is een kaart van NIEUMEGEN | NOVIOMAGUM opgenomen met een legenda met 51 genummerde 'Namen der Kercken Cloosters Straeten Edificien ende poorten'.* Van deze kaart bestaan verschillende versies. In de beschrijving van het Regionaal Archief Nijmegen staat:

"Pontanus 1639 (eerste uitgave). Links onder vermelding tab 6
Pontanus 1639 (derde uitgave). Toegevoegd linksonder: 'I van Geelkerck delin.'; een boot links op de Waal; een molen rechts onder de legenda; een ploegende boer i.p.v. 4 koeien onder de schaalstok; een ruitergevecht i.p.v. 3 koeien rechts van het wapen.
In het profiel is links een molen toegevoegd en zijn 6 i.p.v. 3 rookpluimen getekend.
Het Valkhof is groter afgebeeld zonder de aanduiding 1, terwijl de toegangspoort een bijna puntig dak heeft gekregen; 2 wandelende mannen linksonder zijn verdwenen, evenals 3 koeien onder de letters NOVIO; onder de legenda zijn 2 'nieuwe' koeien getekend waarbij de sporen van de 3 'oude' koeien nog zichtbaar zijn." (RAN documentnummer KPC-1)

De sluis aan het begin van De Grift in Lent die op 14 januari 1634 werd weggespoeld door het hoge water van de Waal (bron: Smetius 1784, p. 177), is op de verschillende versies nog zichtbaar. Op de kaart staat ook het nieuwe Soldatenpesthuis ('35 Pesthuis') dat men gedurende de grote epidemie van 1635 ingericht schijnt te hebben (bron: Gorissen 1956, pp. 129-130).

Uit de toevoeging van de naam van de maker 'J van Geelkerck delin.' bij de derde uitgave blijkt dat deze kaart is vervaardigd door:

Isaac van Geelkercken (Amsterdam 25 juli 1615 [doop] – Arnhem 12 april 1672 [begraven]), landmeter, wijnroeier, vestingingenieur en postmeester (bron: Hendriks 1998, p. 51)

'Van 31-8-1636 tot 12-6-1639 aangesteld als landmeter en wijnroeier van de stad Nijmegen' (bron: Donkersloot-de Vrij & Van der Krogt 2022, p. 199) en in de periode 1644-1656 werkzaam in Noorwegen. Hij was de oudste zoon van Nicolaes van Geelkercken.

namen
- 1 t/m 51:  Het Valckhoff, Hoenderpoort, Calverboß, Hartsteech poort, Siecker poort, Muele poort, Heesel poort, de Haven, St. Stevens poort, Mey poort, Craen poort, Groote Straet, Munterst., Borchstraet, ’t Raethuis, den Brueren, Broer straet, t’ Clost: Marienb., Clost: Reguliren, Muele Straet, Holt straet, Marckt, Hessenberch, Heeselst., Brouwer Straet, Smith Straet, St. Iohan, Legemart, Latynse Schoel, de Waech, Burgh poort, Wÿmel poort, Orangies bolw:, Nassouws bolw:, Pesthuis, Croneburg toorn, Oude Haven, Burger pesthuis, St. Huberts toor, St. Tuenis poort, Nonnen Cloost., St. Iacobs poort, St. Niclaes, Gesiers poort, Veer poort, St. Tuenis, Straetmaker tor, Lappen toorn, Bellividere, Geertruidenb:, St. Ioost toorn

- ongenummerd:  Den Betuweschen dyck, Die Betuwe, Grift, Knodsenburch, Lent, Sluis, VAHALIS FLUVIUS, Waij

zie kaart, kroniek 1653, 1669

1649

Vanaf 1649 verschenen ruim 200 plattegronden van steden in de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden in het Toonneel der steden van de Amsterdamse kaartmaker en -uitgever Blaeu.* Op de kaart NOVIO MAGUM. Nobiliß. et Ampliß. BATAVORUM OPPIDI seu Novio Magi PATRIBUS (Blaeu 1649, 1652) staat een legenda met 58 genummerde 'Namen der Kercken, Cloosteren, Gebouwen en Straeten'.*

Joan Willemsz. Blaeu (Alkmaar 1598/99 – Amsterdam 21 december 1673), drukker en uitgever, cartograaf; zie www.biografischportaal.nl

"Bij raadsbesluit van 10 Juli 1647 werd die arbeid opgedragen aan zekeren Hendrik Veltman van Kleef. Hij zou »dese stadt met eene penne pertinentelick afteykenen, ende daervan leveren twe cairten, die eene clein om in het Cairtboek dat te Amsterdam uijtgegeven wordt gestelt, ende die ander in een groot plan dat in de Raedtkamer gehangen sal worden.” Voor het teekenen van beide kaarten ontving hij f 150. Het Cairtboeck van Blaeu verscheen in 1649, en vertoont een zeer nauwkeurig en uitvoerig plan van Nijmegen, doch zonder naam van teekenaar en graveur. Van het groote plan voor de Raadkamer verneemt men vooreerst niets meer." (Van Schevichaven 1898, p. 3)

Op de oorspronkelijke versie van het plan van Nijmegen in de Latijnse uitgave (Blaeu 1649) zijn de St. Janskerk en de St. Jansboog nog te zien. Op 13 februari 1650 werd besloten de kerk te slopen (bron: Van Schevichaven 1909, p. 196). De kerk heeft plaats­gemaakt voor de latere Korenmarkt. Op de aangepaste versie in de Nederlandse uitgave (Blaeu 1652) en de derde editie van de Latijnse uitgave staat '38. St. Iohan' alleen nog in de legenda. Op de kaart ontbreken de kerk en het bijbehorende nummer.

Ook op andere plaatsen is de kaart aangepast. Het Soldaten Pesthuÿs binnen de muren van het gelijknamige bolwerk is verdwenen. Tussen de Straetmakers toorn en de Lappers tooren is een deel van de muur veranderd. Bij de Wech naar Maeß en Wael is een molen toegevoegd en er staan weer bomen aan de zuidkant van de Nieuwe haven. Deze staan ook op de kaart van Isaac van Geelkercken (Pontanus 1639).

namen
- 1 t/m 58:  Valckhof, Hoender poort, Belvedere, Calver boß, S. Ioosten toorn, Hertsteeghs poort, Siecker poort, Meulen poort, Oranjen Bolwerck, Nassaus Bolwerck, Soldaten Pesthuÿs, Cronenburger toorn, Hesel poort, Oude Haven, Huberts toorn, Nieuwe haven, S. Stevens poort, S. Theunis poortjen, Mey poort, S. Iacobs poortje, Kraanpoort, Besienders poortjen, Veer poort, Straetmakers toorn, Lappers tooren, Melaeten huys, Burgh poort, S. Theunis kerckhof, Munter straet, Burgh straet, Raedthuys, De Merckt, De Waegh, De School, Groote Kerck, Smid straet, Groote straet, St. Iohan, S. Niclaes Gasthuys, Lege Merckt, Oude Mannenhuys, Burger Weeshuys, Burger Pesthuys, Hesel straet, Vremde Weeshuys, Heßenberg, Dolhuys, Breuren kerck, Wÿmelpoort, De Doelen, Merjenburg, Verckens merckt, Meulenstraet, Regulieren kerck, ’t Gasthuys, Holtmerckt, Kanne merckt, Breur straet

- ongenummerd:  DE WAEL STROOM, VAHALIS FLUVIUS, Wech naar den Terdÿk, Wech naar Maeß en Wael, Wech naer de Grave, Wech naer Moeck, Wech uyt de Oeÿ, Wech van Kranenborch, Wech van Moeck, Wech van 't Walt

zie kaart, kroniek 1669

1653

"Het werk van Pontanus werd vertaald door Slichtenhorst, wiens »XIV Boeken van de Geldersse Geschiede­nissen” het licht zagen in 1654. Ook daarin komt een goede plattegrond van Nijmegen voor. Het is evenwel geen oorspronkelijke opname, maar een copie van die in Blaeu, met de veranderingen er op aangebracht, die in de vijf jaren, verloopen sedert de uitgave van het Stedeboek, hier waren voorgevallen." (Van Schevichaven 1898, p. 3)

Het genoemde jaartal 1654 is niet juist. Gorrissen (1956) vermeldt als bron: 'A. VAN SLICHTENHORST, XIV Boeken van de Gelderse geschiedenissen (Arnhem 1653)'. Op het titelblad staat: 'T’ARNHEM BY IACOB VAN BIESEN, gewoontlijken Drucker van den Ed.Hove van Gelderland. 1653.' *

De kaarten in het eerste boek van XIV. Boeken van de Geldersse geschiedenissen (Van Slichtenhorst 1653) zijn getekend door Nicolaes van Geelkercken.* Daarbij is ook een kaart van NIEUMEGEN met dezelfde legenda met 58 genummerde namen als bij Blaeu (1649).

Nicolaes van Geelkercken (Nicolaes Arndt van Geilkercken) (Scherpenseel, Übach-Palenberg 1585/86 – Arnhem 25 september 1656 [begraven]), graveur, tekenaar, landmeter; zie www.biografischportaal.nl

"Op 28-6-1628 aangesteld als assistent van de 'ordinaris landmeter van het Vorstendom Gelre en het graafschap Zutphen', B. Kempinck (...), die hij als zodanig opvolgde op 19-1-1630. In vaste dienst van Gelderland werkzaam tot aan zijn dood en toen opgevolgd door zijn zoon Isaac." (Donkersloot-de Vrij & Van der Krogt 2022, p. 199)

Het aanzicht van Nijmegen aan de bovenzijde van de kaart van Nicolaes van Geelkercken (Van Slichtenhorst 1653) vertoont een opvallende gelijkenis met het profiel op de kaart van zijn zoon Isaac van Geelkercken (Pontanus 1639) (derde uitgave). Er zijn echter ook duidelijke verschillen.

Een aantal schepen is verdwenen en er is een schip toegevoegd ter hoogte van de Haven. De schaduwen in de buurt van de Stratemakerstoren zijn aangepast. Dat is ook bij de Meipoort het geval, maar niet bij de havenmuur ten westen van de St. Stevenspoort. Uit drie van de zes schoorstenen komt minder rook. De St. Stevenstoren is voorzien van een wijzerplaat die voor het eerst te zien is bij Blaeu (1649).

"Het was in het jaar 1647 dat Jan van Call door de stad Nijmegen naar Amsterdam werd gestuurd om er koper voor de wijzer van de grote kerktoren te kopen." (Van den Brand 1992, p. 8)

Volgens Van den Brand was Jan van Call* 'urwercker und landtmeter der Stadt Nimege' en tekende hij in 1654 samen met Nicolaes van Geelkercken een kaart van de nieuw ontgonnen landen in het Nederrijkswoud.

zie kaart, kroniek 1639, 1649

1669

"De grote plattegrond waarvan in 1647 sprake was, leidde in 1668-1669 tot een zeer groot olieverf­schilderij op doek, dat nog steeds bestaat en meer dan tweehonderd jaar lang in het stadhuis heeft gehangen, alvorens het naar het museum ging." (Nijmeegse biografieën 2006, p. 26)

"Nu vindt men aangeteekend in het Rekenboek over 1668: »Aan den procureur Frederick Tijssen voor gelevert rouw doeck (ruwe of grove lijnwaad, om op te schilderen), aan den schilder Veltman, soo dese stadt afgeschilderd heeft, 4 gld. 5 st.” En in 1669: »Aen Hendrijck Veltman, schijldenaer, betalt voor den affgeschijlderde Kaert van de stat Nimegen, Hondert gulde." (Van Schevichaven 1898, p. 3)

Hendrik Feltman (Hendrick Veltman) (Kalkar ca. 1610 – Kleef ca 1670), landschapschider, topografisch tekenaar; zie Nijmeegse biografieën 2006, p. 26, www.biografischportaal.nl

Het schilderij met de plattegrond van Nijmegen in vogelvluchtperspectief (olieverf op doek, 251 x 281 cm) behoort tot de topstukken van Museum Het Valkhof.* Linksboven staan 60 genummerde namen die overeen­komen met de namen bij Blaeu (1649) en Nicolaes van Geelkercken (Van Slichtenhorst 1653).

"Van de nummers die moeten corresponderen met de nummers en namen links boven op het schilderij is alleen het getal 2 bij de Hunnerpoort nog zichtbaar." (Lemmens 2003, p. 48)

"(...) het blijkt uit onomstootelijke intrinsique bewijzen dat dit stuk in of na 1668 geschilderd moet zijn. Zoo is b. v. de Karregas, die vroeger doodliep, op dit plan reeds doorgetrokken tot de Zwanengas, ’tgeen geschiedde bij Raadsbesluit van 16 Mei 1666, en ziet men het Kelfkensbosch beplant met zeer kleine boompjes, want de iepen, gepoot in 1622, waren in 1668 gerooid en door lindeboomen vervangen (Chronyk van Nijmegen, bl. 203). Daarentegen worden de »1600 braemplanten”, die blijkens het Rekenboek in 1669 »aent hangen van Calverbos” geplant werden, op dezen platten grond nog niet gevonden." (Van Schevichaven 1898, p. 3)

Op het schilderij is ook de zogenaamde gierburg en de aanlegsteiger aan de Lentse zijde afgebeeld. Deze gierpont van Hendrick Heuck* werd in 1657 in gebruik genomen.

zie kaart, kroniek 1649, 1653

verschillen
In onderstaand overzicht staan de meest opvallende verschillen bij de genummerde namen op de kaarten en het schilderij van Feltman.

1751

Op HET PLAN VAN NYMEGEN (Kiers 1751¹) staat een legenda* met 51 namen van vestingwerken en poorten, 25 namen van gebouwen en 70 straatnamen.*

"Deesen in Plan, en
Profilen opgenomen 1750;
en ’t Model volvoert. 1751;
door, K:W:Kiers"

Op een tweede plattegrond met de titel PLAN DER STAD NYMEGEN (Kiers 1751²) staat een vergelijkbare legenda* met 70 namen waarvan de eerste 51 namen vrijwel gelijk zijn aan de namen bij de ‘Explicatie Van de Deelen, der Fortificatien &cc’ (Kiers 1751¹); zie ook Vestingstad Nijmegen 1750 (Klinkenberg e.a. 2022, pp. 91-92).

Klaas Willem Kiers (Zuidbroek 10 februari 1726 – Amsterdam 9 oktober 1759 [begraven]), militair-ingenieur, modellist van stadhouder Willem IV, luitenant sinds 18 juni 1753, heeft kort vóór november 1757 de dienst verlaten.*

"Hij kreeg als ingenieur-modellist van de stadhouder in 1750 de eervolle en bewerkelijke opdracht om 'op order van Syne Doorluchtigste' een maquette in palmhout te maken van de stad en de vestingwerken van Nijmegen. (...) De voorbereidingen kenden ogenschijnlijk twee fasen: de eerste maanden van 1750 voor veldwerk, de opmetingen, schetsen en twee plattegronden van de stad en de vestingwerken, een jaar later voegde hij in een maquette een dimensie toe aan zijn tekeningen." (Altena & Klinkenberg 2022, p. 23)

zie kaart

namen¹
- ‘Explicatie Van de Deelen, der Fortificatien &cc’ (№ 1 t/m 51):  Kalver Bos, Valk Hoff, Lappers toorens, Hunner Poort, Belvedere, St. Joris trappen, Mexxico, Hertogsteeg Poort, Sieker Poort toegemuirt, Moolen Poort, Rondeelen Met Moolens, Croonenburgse tooren, Heesel Poort, Rondeel an de Haven, Oude Bottel Poort, Nieuwe Haven en Mont, St. Stevens Poort, St. Teunis Poortie, Meij Poort, St. Jacobs Poortie, Galderie, Kraan, Kraan Poort, Besienders Poortie, Veer Poort, Contre Guarde d: Ooij, Hoornwerk Gelderland, Bemuirde Lunetten, Coufre Face La jeunesse, Mexxico Bolwerk, Hertogsteeg Bolw., Sieker Bolwr, Orangie Bolwr, Ravelijn Moolepoort, Nassouw Bolw., Pesthuis Bolwr, Croonenburgse Bolw:, Hoornwerk Heeselpr, Lunetten Hunnerberg, Lunetten Steene Kruis, Lunetten Moolenpoort, Lunetten Bottendal, Batterie Aret La Bas, Sand Batterie, Bastion Uitrecht, Bastion Stadhouder, Bastion Zeelandia, 't Lelij Verdriet, Steen Beeren, Kijk in d. Pot, Oude Haven

- ‘Explicatie der Gebouw:’ (A t/m Z):  Groote Kerk, Breur Kerk, France Kerk, Luthersche Kerk, Gasthuis, Marienburg Kerk, Gasthuis Kerk, Burger Weeshuis, Arm Weeshuis, s. Lands Magasijn, Nieuwe Polver Magasijnen, Hooft Wagt, Ruiter Wagt, Provost, Ruiter Stallingen, Stads Huis, Latijnsche School, Burger Doele, De Waag, Kranksinnigen Huis, Spinhuis, Piqeur Stall, Groote Marckt, Kooren Marckt, Kanne Marckt;

- ‘Explicatie der Straaten’ (1 t/m 70):  Burg Straat, Groote Straat, Breur Str., Moolen Str., Heesel Str., Plaat Makers Str., Gapers Gaske, Snijders Str., Notte gaske, Munters Str., Ridders Str., Beesem binders gast, Hoogstraatje, Duive gast, Strijk Str., Vleeshouwers Str., Steen Straat, Schaape Gaske, Stoccum Straatie, Hertogsteeg Str., Achter den Heesel, Nieuw Str., Kalver Marckt, St Pouwels Str., Grutberg, Korte Nieuw Str., Kooning Str., Marien Burg, Sieker Str., Seigel Baan, Dorrendal, Regulier Str., Bloem Str., Swaane gaske, Scheit gaske, Varkens Marckt, Croonenburgse Str., Pecke gaske, Houd Str., Schiemackers Gas, Halve Trom, Jeûje gaske, Gouverneurs gaske, Agter den Hessenberg, Spinhuis Straatie, Croonenburgse gaske, Smit Str., Priem Str., Agter de Wagt, ganse Heuvel, Lompe Craamers gaske, Brouwers Str., Korte Konings Str., begijne gaske, Korte Brouwer Str., Pape gast, Klooster Hoff, Bottel Str., Cromme Elboog, Leege Marckt, Nonne Plaats, Potshoff, Vinke gaske, Groote gast, Roose gaske, Agter t gasthuis, Nonne Str., Keume gast, Peeper gast, Vijf Ringe gaske

- inzet:  Het Fort Knodsenburg

namen²
- ‘Explicatie van Het Plan, Der Stad, Nijmegen’ (1 t/m 51):  Kalver Bos, Valk Hoff, Lappers tooren, Hunner Poort, Belvedere, St. Joris Trappen, Mexxico, Hertogsteeg Poort, Sieker Poort toegm, Moolen Poort, Rondeelen Met Moolens, Croonenburgse tooren, Heesel Poort, Rondn Haven Molen, Oude Bottel Poort, Haven Mond, St Stevens Poortie, St Teunis Poortie, Meij Poort, St Jacobs Poortie, Galderie, Kraan, Kraan Poort, Besienders Poortie, Veer Poort, Contre Guarde d' Ooij, Hoornwerk Gelderland, Bemuirde Lunettes, Coufre Face La Jeunesse, Mexxico Bolwerk, Hertogsteeg Bolwerk, Sieker Bolwerk, Orange Bolwerk, Ravelijn Moolenpoort, Nassouw Bolwerk, Pesthuis Bolwerk, Croonenburgse Bolwerk, Hoornwerk Heeselpoort, Lunetten Hunnerberg, Lunetten Steene Kruis, Lunetten Moolenpoort, Lunetten Bottendal, Batterie Aret La Bas, Sand. Batterie, Bastion Uitrecht, Bastion Stadhouder, Bastion Zeelandia, Bastion Lelij Verdriet, Steene Beeren, Kijk in de Pot, Oude Haven

- idem (52 t/m 70):  Nieuwe Kribben, Nieuwe Dijck, Houten IJs Bock, Gijr Brugh, Schip Brugh, Dorp Lent, Sand. Plaaten, Sluisen, Wegh Naa Eubergen, Wegh Na Gronsbeek, Wegh Naa Mook, Wegh Naa de Graf, Wegh Naa Hees, Ostindien, Batavia, Mannen Dal, Vrouwen Dal, Hunnerbergh, Weg Naa Kleef

- op de plattegrond:  RIVIER DE WAAL, Fort Knodsenburgh

1752

De KAART van het SCHEPENDOM van NIJMEGEN met een gedeelte der aangrenzende HEERLYKHEDEN en LANDEN van Hollandt & Van Suchtelen staat een aantal namen buiten de stad vermeld. Van deze getekende kaart bestaan verschillende versies.*

1752		1754		1755		1756		1757

In 1984 werd in het tijdschrift Geodesia melding gemaakt van drie verschillende versies die in het Regionaal Archief Nijmegen te vinden zouden moeten zijn:

"Caart van het Schependom der stadt Nymegen. Handschrift, gekleurd, 1755, formaat 88 x 75 cm. Van deze kaart is een eerste opname gemaakt in 1754 door S. J. Hollandt en J. H. van Suchtelen en een derde exem­plaar 'Gecopieert door mij in 's-Hertogenbosch Anno 1757, A. Hattinga'. De drie kaarten zijn aanwezig in het Gemeente Archief te Nijmegen." (Van Suchtelen 1984, p. 259)

Op de oudste kaart die is aangetroffen, staat: 'Meetkundig Opgenomen en Gecarteert, door S:J: Hollandt en J:H: van Suchtelen', met daaronder 'Anno 1752'. Op deze kaart die zich in het Nationaal Archief bevindt, staan nog maar 36 namen en een renvooi met 12 namen.*

Samuel Johannes Hollandt (Holland) (Deventer 22 september 1729 [doop] – Quebec 28 december 1801) staat op de oudste versie(s) als eerste vermeld. Hij trouwde op 31 augustus 1749 in Neerbosch met Geertruij Hasse uit Hulst. In 1754 nam hij dienst in het Britse Leger. Op 6 maart 1764 zou hij 'Surveyor General of North America' (landmeter-generaal) worden.* *

Jacob Hendrik van Suchtelen (Nijmegen 7 januari 1722 [doop] – Nijmegen 31 maart 1787)* trouwde op 25 april 1741 in Nijmegen met Elisabeth Christina in de Betouw. Hij was tot omstreeks 1750 brouwer en later stadsbouw­meester.

"Van Suchtelen heeft ook cartografisch werk nagelaten. Hoogtepunten zijn twee kaarten, van het Schependom (1755) en van de stad binnen de muren (1779), thans berustend in het Regionaal Archief Nijmegen. Zijn vakmanschap blijkt uit de nauwkeurige weergave, de fraaie tekening en het kleurgebruik." (Nijmeegse biografieën 2006, p.  128)

zie kaart, kroniek 1755, 1779

1754

In het Nationaal Archief bevindt zich ook een kaart waarop staat: 'Opgemeten en Gecarteerdt door I:H:Van Suchtelen, en S:I:Hollandt, in den Jare 1754'. Onder het eindcijfer 4 gaat een 3 schuil. Opvallend bij deze versie is het lege vlak in de cartouche.

In 1966 heeft de archivaris van het Oud-Archief der Gemeente Nijmegen op verzoek van burgemeester en wethouders onderzoek gedaan naar de juiste schrijfwijze van enkele buurtnamen. Daarbij heeft hij gebruik gemaakt van een andere versie uit 1754 waarop S.J. Hollandt nog als eerste staat vermeld.

"Volgens een in 1754 vervaardigde kaart van het schependom der stad Nijmegen opgemeten en in kaart gebracht door S.J. Hollandt en J.H. van Suchtelen (vgl. Inv. Oud archief Nijmegen no. 2831a) worden de bewuste buurten geschreven als: Brakkenstyn en Dukenburg. Het zou m.i. geen bezwaar inhouden de benaming Brakkenstyn, overeenkomstig de meer moderne spelling te wijzigen in Brakkenstein. Wat betreft de schrijfwijze Dukenburg, komt deze zo ook voor in 'Gorissen, Die Burgen im Reich van Nimwegen'." (brief d.d. 18 maart 1966, w.g. De Archivaris)

De kaart van Hollandt & Van Suchtelen uit 1754 (was: inventarisnummer 2831a) is in het Regionaal Archief Nijmegen niet meer aangetroffen. Op de kaart van Van Suchtelen & Hollandt uit 1755 (was: inventarisnummer 2831b) staan de namen 'Brackenstein' en 'Duckenburgh'. Op de kopie van Hattinga uit 1757 staan de namen 'Brakkesteyn' en 'Dukenburg'.

zie kaart, Brakkenstein, Dukenburg

1755

Op de kaart van Van Suchtelen & Hollandt uit 1755 staat: 'Opgemeten en Gecarteerd Door I:H:Van Suchtelen en S:I:Hollandt'. Op deze versie staan de volgende 106 namen:

Arnhemse wegh, Asdonck, Biese Straet, Blankenburg, Bloemenberg, Bonningen, Brackenstein, Broeck Straet, Broerdÿck, Brouwerÿ (bis), Bysterhuysense Straet, BŸSTERHUŸSEN, Cadyck, Cleefse weg, DE BIESEN, De Goffert, DE HEERLŸKHEŸD MALDEN, De Horst, De Klüÿs, De Teers, De Vaelt, De Valenbaert, DE WHAAL STROOM, Den Haag, Den Hooftdyck, Den Reeck, Den Teersdÿck, Denne Straet, Droogstal, Duckenburgh, DUCKENBURGHS BROEK, Erpendonksendam, Graefse Wegh, Grevelaers Bosje, Groesbeekse Wegh, Hartoch Steeg, Hatert, HATERTSE BROEK, Hatertse Gemeente, Hatertse Wegh, HEERLŸCHHEYDT UBBERGEN, Hees, Het Meer, HET NEDER RYCKSE WALDT, Heumens Oort, Heÿendael, Hoogbroeck, Houte Wambes, Hulsen, Jagthuÿs, Jonckerenbosch, Knodsenburgh, Lantweer, Lent, Leurse Wegh, Leutse Straet, Lindenholt, Malden, Maldens Broek, Maldense Wegh, Marienboomke, MOOCKER HEYDE, Moocksewegh, Neerbosch, NEERBOSSE BROEK, Neerbosse Straet, Nieustadts Straet, Nieuwe Wetering, Oeselendael, OOY SCHEPENDOMS, Ooÿse Sluÿs, Ooÿsendÿck, OOŸ RŸCKS, OUDE WHAAL, OVER BETUWE, OVER-ASSELTS BROEK, Palker-dÿck, Pelmolen, Persingse Straet, Roomse Kerck , Schaeps Wetering, Smalle Steegh, Smallen Reeck, Spÿcker, St Anna, St Antonis Molen, Stadt-dÿck, ’t Clooster, t Huÿs te Weurt, T’ HOOGE VELDT, Teersse Sluÿs, Ubbergen, UŸTERWAARDEN, Vossendÿck, Vriessepol, Wadenoÿens Bosch, Warthuÿsen, Weg van 't Walt, Wegh op Wichen, Weterings Wal, Weurt, Whael Dÿck, WICHENSE HEYDE EN VEENEN, Wittepoort, Wolfskuÿl.

In de cartouche staan de namen van de genummerde vestingwerken:

zie kaart

1756

Op de kaart die cadet J.E. de Witte in 1756 heeft vervaardigd, staat: 'Gemeeten in den Jaare 1750.' In de cartouche staan 36 namen van poorten en andere vestingwerken. De eerste twaalf komen overeen met de namen in het renvooi op de kaart van Hollandt & Van Suchtelen uit 1752.

Jacob Eduard (Yakov Yakovlevich) de Witte (Brussel 15 november 1738 – St. Petersburg 24 mei 1809)*, cadet (1756), militair-ingenieur (1761), directeur-generaal der stadsbouwwerken (stadsarchitect) van Amsterdam (1772-1776), was vanaf 1783 in dienst van het Russische leger.*

zie kaart

In 1860 heeft De Witte een kopie gemaakt van de 'Kaart van de cituatie tussen Maas en Waal omtrent de steeden Grave en Nijmegen met een gedeelte van het land van Cuyk, opgenomen op last der Staten-Generaal, door den kapitein-lieutenant-ingenieur J. Pierlinck; enz. (1754-1756)' (bron: Nationaal Archief, Janssens / Kaarten, 4.JSF, inventarisnummer 85).

De Universiteitsbibliotheek Utrecht beschikt over een verkleinde kopie* van dezelfde (?) kaart van Pierlinck, die in 1792 is gemaakt door vaandrig Johannes Ferdinand Eijring. De ondertitel luidt:

"Opgenomen Ingevolge de Resolútie van Haare Edele Mogende
de Heeren Raden van Staaten der VerEnigde Nederlanden
in dato 3 Septr  1754 door den Capt: Lüitt  Ingenieur I: Pierlink
geadsisteert door den Cadet C: S: van de Graff. voor so veel
het Zúidelijk gedeelte tussen Malden de Teersedijk en
Wichen betrieft.  Sijnde de Citúatie ten noorden van
Nimmegen getrokken uit het te voren Gemeeten Kaart=
je van S: Holland en N: N: van Sügtelen 1756.
verkleijnt 1792."

Jacob Pierlinck en Cornelis Jacob van de Graaff hebben in 1756 gebruik gemaakt van een kaart van 'S: Holland en N: N: van Sügtelen'. Op de verkleinde kopie staat de naam Kenterberg die ook vermeld staat op de kaart van Nijmegen e.o. in de 'Hottinger-atlas'.*

1757

Op de kaart van A. Hattinga staat: 'Opgenomen door H.S.Holland en van Sugtelen en Gecopieert door mÿ in 's Hertogen­bosch. Anno 1757' Mogelijk heeft Hattinga gebruik gemaakt van dezelfde kaart als De Witte in 1756.

Anthony Hattinga (Lillo 17 juni 1731 – 's-Hertogenbosch 7 augustus 1788)*, tekenaar en kopiist (1744 – ca. 1772), vervaardigde een groot aantal kaarten van Nederlandse vestingsteden en militair-strategische gebieden.

"Assistent van zijn vader Willem Tiberius Hattinga, die hem het landmeten en kaarttekenen leerde. Werkte ook samen met zijn broer David. Militair-ingenieur sinds 12-12-1748; opgeklommen tot de rang van luitenant (1751), omstreeks 1768 de dienst verlaten. In 1753-1755 verbleef hij in Parijs voor verdere opleiding. Lag vanaf 1757 lange tijd in garnizoen in Den Bosch (...)." (Donkersloot-de Vrij 2003, p. 84)

zie kaart

Op de kaarten van De Witte en Hattinga staan relatief veel namen waarvan de schrijfwijze niet overeenkomt met de namen op de kaarten van Suchtelen & Hollandt. Bij onderstaande voorbeelden gaat het niet alleen om verschrijvingen.

De kaart van Van Suchtelen & Hollandt uit 1758 (?) (collectie Marcel Degen) is vrijwel identiek aan de kaart uit 1755 met uitzondering van de gewijzigde naam 'Jonkheerenbosch' en de verdwenen naam 'Grevelaers Bosje'. Een verklaring voor de opmerkelijke overeenkomsten en verschillen ontbreekt.*

zie Grevelaarsbosje, Jonkerbos

1779

Op het PLAN DER STADT NŸMEGEN. Binnen de Muuren en Wallen van Van Suchtelen (1779) staan de straatnamen binnen de muren en wallen vermeld. Het gaat in totaal om 88 namen:

Achter den Ezel, Arme Wees-huÿs, Bagijne gas, Bloemmer Straat, Borger Gasthuÿs, Borger-Wees-Huÿs, Bottel straat, Broeder Straat, Broeren Kerk, Brouwer straat, Burcht Straat, Cannonniers wacht (7), Craan, Craanpoort (10), Cronenburgse Straet, De Haven, Duijve gas, Gansen Heuvel, Gapers gas, Gouverneurs gas, Groote Straat, Grut bergh, Heese binne en buijten poort (6), Heesse Straet, Hertog-Steeg, Hertog-Steeg Poort (3), Hessen-berg, Hoofdwacht (14), Hoog Straetje, Hout straat, Hunner Poort (1), Jode gas, joden Kerkhof, Karre gast, Kelfkens-Bosch, Kloosterhof, Koorn-Markt, Kranksinnig Huÿs, Lage Markt, Lands Arsenalen, Lants-Magasyn, Marienburgs Kerk, Markt, Meijpoort (9), Melaaten, Molenpoort (5), Molen-Straat, Muchter straat, Nieuw-Straat, Nonne straat, Notte gas, Oude Siekerpoort (4), oude Varke markt, Pape-gas, Pauwel straat, Peper gas, Pikke gas, Platemaker straat, Polvermagasÿn, Polvermagasyn, Prevoost (15), Priem Straat, Raathuys, Regulier Kerk, Reguliere straat, Ridder straet, RIVIER DE WAAL, Roosmarijn Straet, Ruijterwagt (12), Scheijemakers gas, Sieker straat, Smit straat, Snijder straet, St Anthonis, St Jan, St Stevens Kerk, St Stevenspoort (8), Steen straat, Stokkum straetje, Stik straet, t Belvedere (2), Valkhof, Veerpoort (11), Vinke gas, Vleeshouwer straet, Windmolen binnepoort (13), Zeijl baan, Zwane gas.

In het renvooi is aangegeven wie zorg draagt voor het onderhoud van de genummerde objecten:

1783

Hottinger-kaart van Nijmegen e.o.*
In 1773 had stadhouder Willem V luitenant-ingenieur Hermanus (Herman) van Hooff (Namen 19 december 1740 – Deventer 15 maart 1809)* opdracht gegeven voor het vervaardigen een aantal kaarten. Een 'GEDEELTE VAN HET RYK VAN NYMEGEN' is in 1783 getekend door Jacobus Arnoldus van Kesteren (Arnhem 16 april 1756 [doop] – Arnhem 3 juni 1847), militair-ingenieur sinds 14 september 1781.

Deze kaart van Nijmegen e.o. maakt deel uit van de 'Hottinger-atlas', genoemd naar Johann Heinrich (Jan Hendrik) Hottinger (Zürich 17 april 1751 – Maastricht 25 februari 1823).* Dit is een verzameling van 112 handschriftkaarten van Noord- en Oost-Nederland, vervaardigd tussen 1773 en 1792. Van deze kaartenserie hebben 33 geheel of gedeeltelijk betrekking op Gelderland (bron: Versfelt 2003).

1795

"In 1795 en 1796 werd de eerste landelijke volkstelling gehouden in wat toen de Bataafse Republiek heette. Bij die volkstelling werd in Amsterdam nog gebruikgemaakt van genummerde districten en panden in plaats van straatnamen met huisnummers, en dat bleek helemaal niet handig te werken. Vandaar dat men meer straten officiële namen ging geven, houten straatnaamborden op ging hangen en de huizen in de straat ging nummeren. Amsterdam was daarmee in 1796 de eerste stad in Nederland waar door de gemeente straatnaamborden werden opgehangen. Den Haag volgde pas in 1844 en Rotterdam in 1861." (Dings 2017, pp. 19-20)

In Nijmegen zijn de eerste straatnaamborden in 1863 aangebracht en in 1880 voor het eerst officiële namen vastgesteld.

1809

"HUISNUMMERS
Op 12 januari 1809 vaardigde het Stadsbestuur voorschriften uit betreffende het nummeren der huizen, hierdoor werden de inwoners verplicht de wijkletter en het huisnummer op hun huizen te laten aanbrengen." (Delahaye 1953)

1822

Vooruitlopend op de invoering van het kadaster (Wet van 2 januari 1832, Stb. 1) zijn de kadastrale gemeenten in kaart gebracht. Op de verschillende verzamelplans van de kadastrale gemeenten Hatert, Neerbosch en Nijmegen staat dat deze volgens de perceelsgewijze plans zijn opgemaakt in het jaar 1822. Op het verzamelplan van de kadastrale gemeente Lent staat het jaar 1819.

De plans zijn gemaakt door de landmeters eerste klasse Louis Constant Machen (Cateau Cambrésis, Frankrijk 19 februari 1791 – Balgoij 9 januari 1851) en Joannes Bijnen (Waalre 12 januari 1793 [doop] – Aalten 25 maart 1861).

zie kadastrale gemeenten

Op het verzamelplan van de kadastrale gemeente Nijmegen (1822)* staat een renvooi met de Namen der Straten, Stegen, Gangen, Markten en andere Openbare Plaatsen en Pleinen.

1 t/m 40:  De Groote Straat, De boven Hezel Straat, De beneden Hezel Straat, De Bottel Straat, Het Kloosterhof, De kromme Elleboog, Aan de Haven, De Pape Gast, Het Glashuis, De korte Konings Straat, De Bagyne Gast, De korte Brouwer Straat, De lange Brouwer Straat, Het Lompen kramers Gastje, Het Kabel Steegje, De Ganzenheuvel, De Kerk trappen, De Vinken Gast, De Priem Straat, De Lage Markt, Klein Venetiën, De Waal Wal, Aan de Waal, De Nonnenplaats, De Praalshof, De Groote Gast, Het Rozen Gastje, Achter het Gasthuis, De Nonnen Straat, De Smid Straat, Het Keume Gastje, De Peper Gast, De Gymer Steeg, De Katte Gast, Kriekenbeek, Het Vyf Ringen Gastjes, De korte Burg Straat, De lange Burg Straat, De Platemakers Straat, Het Gapers Gastje

41 t/m 80:  De Snyders Straat, De Mugter Straat, De Notte Gast, De Klokkenberg, De Vleeschhouwers Straat, De Steen Straat, Het Hanen Gastje, Het Vlooije Gastje, De lieve Vrouwe trappen, Het kleine Poortje, De Strik Straat, De Duive Gast, De Ridder Straat, St Antonius, Het Bezenbinders Gastje, Het Stokhem Straatje, De Hooge Straat, De Linden berg, De Lange Baan, De Rozenmaryn Steeg, De Voer Weg, Aan het Kalver bosch, De St Joris Straat, Het Valkhof, De Hertog Steeg, Het Winters Oord, Achter den Ezel, De lange Nieuw Straat, De korte Nieuw Straat, De Broer Straat, Het Kaarskorfs Steegje, Op den Grutberg, De Paul Straat, De Hout markt, De lange Koning Straat, Groot Venetien, De Zieken Straat, Achter de Wal, De Vlaamsche Gast, De Molen Straat

81 t/m 108:  De Karre Gast, De Zwane Gast, De Zygelbaan, De Oude Varkens markt, De Bloemer Straat, De Reguliere Straat, De Kroon Straat, Achter Valburg, Den Doddendaal, De Roomsche Voet, Kronenburgs Gastje, De Pikke Gast, Achter den Hessenberg, Bethlehem, Het Gouverneurs Gastje, De Hout Straat, Het Joden Gastje, Het Pompen Gastje, Het Rozenkrans Gastje, Het Scheidemakers Gastje, Het Bynems Gastje, De halve Trom, Om het Kerkhof, De Koren Markt, De Kannen Markt, De Groote Markt, Het Hof, Het Kalver of Kelfkens Bosch.

Daarna volgen de Namen der Poorten, Publieke Gebouwen en die van Onderwijs, Kerken, Godshuizen en andere.

a t/m z:  De Kraanpoort, De Veerpoort, De Hunnerpoort, De Burgpoort, De Hertogsteegsche poort, De Molenpoort, De Windmolen poort, De Hezelpoort, De Bottelpoort, De St Stevenspoort, De Meipoort, Het Raadhuis, De Stads Waag, De Hoofd Wacht, Het Arsenaal, De Vischmarkt, De Kraan, Wachthuizen, De Cazernen, Het Hospitaal, De Manège, Kruidmagazynen, De Latynsche School, De Diaconie School, De Luthersche School en Pastorie

A t/m R:  De Luthersche kerk, De Joden kerk, De Waalsche kerk, De Doopsgezinde kerk, De Broer kerk, De Mariënburgsche kerk, De Reguliere kerk, De Minderbroeders kerk, De St Augustiner kerk, De St Stevens kerk, Het Oude Burger Gasthuis, Bethlehem, Het R:C: Weeshuis, Het Krankzinnigen huis, Het Gereformeerde Weeshuis, Heidensche Kapel, Overblyfsels van het Furtendoms Burg.

lidwoorden
Het minuutplan van de kadastrale gemeente Nijmegen, Sectie C: de Stad, bestaat uit twee bladen. De namen beginnen vrijwel allemaal met een lidwoord. Op het eerste blad van L.C. Machen beginnen de lidwoorden met een kleine letter. Op het tweede blad van J. Bijnen beginnen de lidwoorden met een hoofdletter en staat er een punt achter de meeste namen. Ook bij de grensstraten verschillen de namen per blad.

1832

Bij de invoering van het kadaster (Wet van 2 januari 1832, Stb. 1) ligt het grondgebied van de burgerlijke gemeente Nijmegen in drie verschillende kadastrale gemeenten (de kadastrale gemeente Lent ligt tot 1998 in de burgerlijke gemeente Elst).

zie kadastrale gemeenten

1843

"NIJMEGEN, den 22^sten December
Wij vernemen dat bij Koninklijk Besluit van den 2^den November ll. de rigting is bepaald van den grindweg van Nijmegen op Maastricht, wat het Geldersche grondgebied betreft, te weten: Van de vestingwerken der stad Nijmegen, door de laan van St. Anna, tot aan het einde van 't stads bosch, van daar, langs den bouwhof de Kluis en de Kerk van Malden, door het dorp van dien naam, op den Heumenschen molen, en voorts op Mook ter aansluiting aan den weg in Limburg." (Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant, 23 december 1843)

1851

Op 5 juli 1851 treedt de Gemeentewet (Wet van 29 juni 1851, Stb. 85) in werking. De verplichting tot het verdelen van de gemeente in wijken is neergelegd in artikel 140 (vanaf 25 maart 1931: artikel 174):

"

Art. 140.

Hij maakt, in overeenstemming met algemeene of provinciale voorschriften, de noodige verordeningen tot verdeeling der gemeente in wijken en tot opmaking van volledige staten der bevolking en harer huizing."

Dit artikel is lange tijd beschouwd als de wettelijke basis voor de bevoegdheid van de gemeenteraad inzake straat­naamgeving en huisnummering.

1852

In de Plaatselijke Verordeningen en Huishoudelijke bepalingen voor de gemeente Nijmegen, vastgesteld bij raadsbesluit d.d. 26 november 1852, staat de verdeling van de gemeente in wijken (Titel 1, artikel 1 en 2). Bij de zeven wijken wordt onderscheid gemaakt tussen de stad (Wijk A, B, C en D) en de buitenwijken, de dorpen Hees, Neerbosch en Hatert (Wijk E, F en G).

De omschrijving van de wijken wordt in 1867, 1875, 1879, 1887, 1896, 1903, 1915 en 1916 gewijzigd. De wijk­indeling staat tot 1 januari 1941 in de politieverordening.

zie gebiedsindeling

1857

Op 24 december 1857 wordt het Reglement op de wegen, voetpaden, straten en stegen in de provincie Gelderland (Provinciaal Blad van Gelderland 1857, 103) gepubliceerd, waarin staat:

"Art. 5.
Onverwijld na het in-werking-treden van dit reglement zullen in iedere gemeente in dubbel worden opgemaakt twee leggers van de wegen, voetpaden, straten en stegen tot openbare dienst bestemd, – de eerste, lett. A., volgens het model hierachter gevoegd, de andere, lett. B, volgens een nader door gedeputeerde staten, na verhoor van de gemeente-besturen, te geven model."

1858

Legger A
De eerste versie van Legger A wordt op 24 augustus 1858 door B&W afgesloten en bevat de openbare wegen als bedoeld in artikel 1, onder a, van het reglement uit 1857:

"a. wegen en voetpaden, die middelen van gemeenschap tusschen onderscheidene gemeenten zijn, of die gemeenschap daarstellen met de groote rijkswegen en den provincialen weg van Arnhem naar Apeldoorn, met de Spoorwegen, de veren en openbare aanlegplaatsen aan de zee of bevaarbare stroomen;"

Op de eerste Legger A uit 1858 staan 28 wegen.

nr. 1 t/m 28:  Weg van Nijmegen naar Millingen, Weg van Nijmegen naar Cranenburg, Grooteweg van Nijmegen naar Weurt genaamd de Koningstraat, Grooteweg van Nijmegen door Hees en Neerbosch naar den Teersdijk, Grooteweg van Nijmegen naar Grave, De Dennen Straat, Grooteweg van St. Anna naar Overasselt, De Weg van Nijmegen naar Groesbeek genaamd de Grooteweg, De Oude Kleefsche baan, Rivier de Waal, Kade, Lagemarkt, Priemstraat, Ganzenheuvel, Ganzenheuvel, Heuveltje, Hezelstraat, Houtstraat, Molenstraat, Pauwelstraat, Achter den Ezel, Achter den Ezel, Valkhof, Voerweg, Wintersoord, Kelfkensbosch, Hertogsteeg, Waalkant.

1859

Legger B
De eerste versie van Legger B wordt op 20 mei 1859 door B&W afgesloten en bevat de openbare wegen als bedoeld in artikel 1, onder b, van het reglement uit 1857:

"b. straten en stegen in steden en dorpen, de rij- of landwegen en voetpaden, welke de onderscheidene deelen eener gemeente onderling verbinden en niet behooren tot die onder lett. a bedoeld, – alsmede de openbare bij- of veldwegen;"

Op de eerste Legger B uit 1859 staan in totaal 166 wegen.

HEES, nr. 1 t/m 20:  Voorstadslaan, Biezenstraat, Waterstraat of Hooge-weg, Veldweg, Veldweg, Veldpad, Breedestraat, Voetpad, Veldweg, Veldweg (De Laarsche dam), Veldweg en Voetpad, Nonnendaalscheweg, Veldweg, Voetpad, Vuilniskuilscheweg, Veldweg, Veldweg (genaamd) de Molenweg, Voetpad, Voetpad, Veldweg

NEERBOSCH, nr. 21 t/m 27:  Voetpad genaamd de Landweijer ook de Landbeer, De Nieuwstraat (ook genaamd) de Zwaansche Straat, De Woesiksche Straat, De Nijstadsche Straat, De Hartog Steegstraat, De Broek Straat, De Smalle Steeg

HATERT, nr. 28 t/m 63:  Weg (De Ubbergsche Veldweg genaamd), Veldweg, Veldweg (de Kruisweg genaamd), Veldweg langs den Broerdijk, Veldweg, Veldweg, Veldweg, Veldweg, Veldweg de Driehuizenscheweg, De Postweg, De Groen Straat, Veldweg, Veldweg, Veldweg, Weg, Veldweg (ten Zuiden Van Brakkensteyn), Veldweg, De Wolfkuilschestraat, Veldweg, Het Hatertsche Voetpad, Veldweg Voetpad, Veldweg (genaamd de Sint Jacobslaan), Veldweg, Veldweg, De Molenweg, Weg, Veldweg, Veldweg, Veldweg, Veldweg, Veldweg, Veldweg, Stadsdijk, De Lijkweg, Veldweg, De Kadijk

NIJMEGEN. nr. 64 t/m 166:  Sint Jorisstraat, Kelfkensbosch, De Hel, Geertruisbergje, Marienburg, Verlooren Kerkhof, Lange Koningstraat, Houtmarkt, Lange Nieuwstraat, Korte Burgtstraat, Lange Burgtstraat, Broederstraat, Kaaskorversgasje, Korte Nieuwstraat, Grutberg, Varkensmarkt, Ziekenstraat, Vlaamschegas, Achter de Wal, Grootemarkt, Korte Hezelstraat, Scheidemakersgas, Achter de Markt, Halvetrom, Bijnumsgasje, Rozenkransgasje, Pompengasje, Plaats in de Houtstraat, Jodengas, Gouverneursgas, Bethlehem No. 1, Bethlehem No. 2, Achter den Hessenberg, Pikkengas, Kronenburgergasje, Roomsche Voet, Doddendaal, Oude Varkensmarkt, Zijgelbaan, Kroonstraat, Achter Valburg, Regulierstraat, Bloemerstraat, Zwanengas, Achter de Wal, Rozenmarijngas, Langebaan, Lindenberg, Valkhof, Grootestraat, Steenstraat, Vleeschhouwerstraat, De Veerstraat, Hanegas, De Lieve Vrouwentrappen, Mugterstraat, Ridderstraat, Bezembindersgasje, Otto's gas, Klokkenberg, Sint Antonius, Duivengas, Striekstraat, Platenmakersstraat, Arminiaansche plaats, Snijderstraat, Stokkumstraatje, Hoogstraatje, Vischmarkt, Achter het Gasthuis, Lagemarkt, Aan de Haven, Klein Venetien, Boddelstraat, Krommen Elleboog, Kloosterhof, Glashuis, Papengas, Bagijnegas, Korte Brouwerstraat, Oude Koningstraat, Lange Brouwerstraat, Vinkengas, Kabelgasje, Lompen Kramersgasje, Nonnenstraat, Nonnenplaats, Praabshof, Grootegas, Rozengasje, Achter de Vischmarkt, Smitsstraat, Kannemarkt, Korenmarkt, Kattengasje, Vijfringengasje, Moordkuil, Pepergas, Keumegas, Achter de Hoofdwacht, Om het Kerkhof, Kerkegasje.

1862

"Door Burgemeester en Wethouders wordt ter tafel gebragt, een model van straataanwijzende plankjes, waarvan de kosten berekend voor hout, schilderwerk, en bevestiging, f 1,25 per stuk, welk model met geringe wijziging wordt goedgekeurd. Op dienaangaande gedane vraag, geeft de Voorzitter te kennen, dat het getal niet juist door telling is bepaald, maar waarschijnlijk ruim 300 zal bedragen. Wordt alsnu in omvraag gebragt of tot het aanbrengen van straataanwijzende plankjes, aan de hoeken der straten zal worden overgegaan, waartoe met 14 tegen 4 stemmen is besloten en zijn Burgemeester en Wethouders tot openbare aanbesteding gemagtigd, wanneer het juiste aantal benoodigde plankjes zal zijn bepaald." (Gemeenteraads-vergadering van Vrijdag den 19. December 1862)

1863

"In dit jaar zijn alhier voor het eerst de namen der straten op bordjes aan de hoekhuizen aangebracht, waarvoor betaald werd f 198,96." (Van Schevichaven 1901¹)

1869

Het is de Amsterdamse geschiedschrijver Jan ter Gouw geweest die in 1869 bewust het woord 'straatnaam' heeft gevormd. Daarvoor sprak men van 'namen van straten, wegen, paden, enz.' (Benoemen, nummeren en begrenzen 2005, p. 31).

De term 'straatnamen-veranderingen' – met tussen haakjes de toevoeging 'verschooning voor het leelijke woord' – stond al op 20 juli 1868 in het Algemeen Handelsblad. Op 31 augustus 1868 werd in een advertentie in de Nieuwe Rotterdamsche Courant gemeld dat de 'IJzeren Straatnaamborden' van stadswege door 'Zinken' zijn vervangen.

1874

De Vestingwet (Wet van 18 april 1874, Stb. 64) heeft verstrekkende gevolgen voor de stad Nijmegen. De vesting wordt opgeheven en de meeste vestingwerken kunnen worden ontmanteld.

"

Artikel 4.

De vestingwerken in de provincien Friesland en Groningen, de vestingwerken van Deventer, Zutphen en Elden, de vesting Grave met het kroonwerk Coehoorn, de vestingwerken van en bij Nijmegen, met uitzondering van het fort Kraijenhof en de forten boven en beneden Lent, de vesting 's Hertogenbosch en de vestingwerken bij Breskens zijn als verdedigingswerken opgeheven.

Behalve de gronden, welke tot militair gebruik moeten behouden blijven, worden die vestingwerken, uiterlijk binnen drie jaar na afkondiging dezer wet, aan het bestuur der domeinen overgegeven om ze onschadelijk te maken en zooveel noodig te slechten."

Op de tekening* bij het proces-verbaal van overgave en overname van de vestinggronden d.d. 6 januari 1876 staan de militaire Rijksgronden die hebben behoord tot de opgeheven Vesting Nijmegen. Hierop staan de door het Ministerie van de Oorlog gereserveerde terreinen en die welke overgegeven werden aan het Bestuur der Domeinen.

zie militair verleden

1876

"NIJMEGEN, 27 Januari.
Gisteren werd aan de Hezelpoort, alhier de eerste hand geslagen tot slooping der vestingwerken."(Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant, 28 januari 1876)

1878

"Bij de Wet van 6 Augustus 1878 (Staatsblad 109) werd de „Overeenkomst betreffende den onderhandschen verkoop aan de Gemeente Nijmegen van de beschikbare vestinggronden aldaar”, goedgekeurd. Op dezen dag derhalve kwam de Gemeente in het bezit der vestinggronden. Nog geen acht jaren later was de uitleg der stad volbracht." (Graadt van Roggen 1907, p. 20)

zie Staatsblad 1878, 109

1879

In verband met de zesde tienjarige volkstelling in het Koninkrijk der Nederlanden op 31 december 1879 heeft een algehele herziening van de huisnummering in Nijmegen plaats. In een voorstel van 2 september 1879 stellen B&W aan de gemeenteraad voor:

"1º te besluiten dat in den loop van dit jaar de vernummering van huizen en gebouwen voor rekening van de gemeente zal geschieden, en het dagelijksch bestuur te machtigen de noodige maatregelen ter uitvoering van dat besluit te nemen;
2º te bepalen dat de vernummering zal plaats hebben in dier voege, dat iedere straat afzonderlijk een doorloopend nommer verkrijgt.
3º In verband daarmede, de artikelen 3, 4 en 19 der algemeene politieverordening te wijzigen (...)" (OSAN 1814-1946, dossiernummer 19/37000)

Het zou dan – volgens de toelichting van B&W – tevens mogelijk worden, het op andere plaatsen met goed gevolg aangenomen stelsel, om de even nummers aan de ene zijde en de oneven nummers aan de andere zijde van de straat te plaatsen, ook hier in toepassing te brengen. Dit systeem van nummering is voor het eerst in 1805 in Parijs door Napoleon ingevoerd. In juli 1874 heeft de Amsterdamse gemeenteraad hiertoe besloten, waarbij het IJ als uitgangspunt voor de nummering wordt gekozen. Daarna is dit systeem ook door andere gemeenten overgenomen.

In Nijmegen wordt deze systematiek pas tien jaar later bij de volgende volkstelling toegepast.* In de periode 1880-1889 zijn de huizen in 'de stad' doorlopend genummerd (per straat). Door eerst de ene kant van de straat te nummeren en daarna de andere kant in tegenovergestelde richting komen het laagste en het hoogste huisnummer aan het begin van de straat tegenover elkaar te liggen.

Op 13 september 1879 stemt de gemeenteraad in met het voorstel van B&W. Uit de voorwaarden voor de openbare aanbesteding op 31 oktober 1879 blijkt dat het om minstens 4.000 en hoogstens 6.000 geverfde en genummerde zinken plaatjes gaat, waarvan de helft op 20 november 1879 en de andere helft op 1 december 1879 afgeleverd moet worden. In de raadsvergadering van 6 december 1879 deelt de voorzitter mee dat de plaatjes werden aanbesteed aan M.J. Evers uit Nijmegen voor f 2,25 per 100 stuks.

Door vervanging van de wijkgebonden huisnummers door straatgebonden huisnummers verdwijnt de wijkletter voor het huisnummer en worden straatnamen en straatnaamborden onmisbaar. Dit systeem geldt aanvankelijk alleen voor Wijk A, B, C en D ('de stad') en nog niet voor Wijk E, F en G ('de buitenwijken'). De laatste wijkgebonden huisnummers zijn pas in 1910 verdwenen.

zie kroniek 1889

1880

Hoewel de Gemeentewet van 1851 gemeenteraden de bevoegdheid gaf tot het vaststellen van straat­namen, heeft de Raad van de gemeente Nijmegen pas in 1880 van die bevoegdheid gebruik gemaakt. Het eerste formele raadsbesluit inzake straatnaamgeving is van 3 januari 1880. Op die datum heeft de gemeenteraad de namen vastgesteld van tien nieuwe straten, wegen en singels op de voormalige vestinggronden.*

"15 Maart. Het oude stationsgebouw van den spoorweg Nijmegen-Kleef, werd, met ap- en dependitiën, verkocht. Dit stand achter de tegenwoordige Vereeniging, ten Zuiden van den Wilhelminasingel en de Nijhoffstraat. Gaarne had men den naam ter herinnering aan het eerste zoo vurig verlangde Nijmeegsche spoorwegje in een der nieuwe straten op dat punt bewaard, doch men zag daarvan af, uit vrees voor verwisselingen." (Graadt van Roggen 1907, p. 26)

naambordjes
Uit een opmerking in de raadsvergadering van 11 december 1880 blijkt dat er sindsdien niet veel is veranderd:

"De heer VAN NISPEN geeft het dagelijksch bestuur in overweging, die nieuwe straten zoo spoedig mogelijk van naambordjes te voorzien, daar het ontbreken hiervan tot veel ongerief aanleiding geeft.
(...) De VOORZITTER antwoordt den heer van Nispen, dat de naambordjes, reeds lang geleden besteld, nog steeds niet ontvangen zijn." (Verslag van de Handelingen van de Raad der Gemeente Nijmegen 1880, p. 466)

1881

De juiste schrijfwijze van straatnamen is niet altijd even duidelijk. In het gedrukte verslag van de raads­vergadering van 30 april 1881 staat:

"De VOORZITTER beveelt den Secretaris eene nauwkeurige revisie van de notulen aan, vermits daarin ook met betrekking tot de beslissingen over de namen der nieuwe straten onjuistheden voorkomen; zoo blijkt o. a. uit de notulen niet, welk voorstel van den heer Berends, ten aanzien van het praedicaat vóór den naam Canisiussingel werd aangenomen, het woord Petrus of Sint.
Het gedruk verslag der vergadering van 23 April wordt goedgekeurd." (Verslag van de Handelingen van de Raad der Gemeente Nijmegen 1881, p. 133)

Niets wijst er op dat gemeentesecretaris mr. R.O.B. Verheijen de aanbeveling van burgemeester P.C. Bijleveld heeft opgevolgd. Volgens het gedrukte verslag van de raadsvergadering van 23 april 1881 zijn de volgende vastgesteld: St. Jorisstraat, Hertogstraat, Ziekenstraat, van Berghemstraat, Nieuwe Marktstraat, Parkstraat, Tweede Walstraat, Eerste Walstraat, St. Canisiussingel, van Welderenstraat, Arksteestraat, Oranjesingel, Koninginnelaan, Hezelstraat, Nieuwe Markt.

1884

Bij voorbereiding van het raadsbesluit d.d. 22 maart 1884 is voor intern beraad de volgende lijst met een 40-tal namen opgesteld:

De naam St. Stevensstraat was al op 17 juni 1882 door de gemeenteraad vastgesteld. Achter Centraalstraat is met potlood de de naam 'Kerkstraat' toegevoegd. Andere toevoegingen onderaan de lijst zijn: 'Lambertus Goris', 'van Spaen (geschiedschrijver van Gelderland)', 'Eleonora (Reinoud)' en 'van Broeckhuijss (beleg Karel de Stoute)'. De laatste twee stonden al op de lijst vermeld.

Civilisplein
Het Claudius Civilisplein of Civilisplein op de plaats waar de Germanenstraat (-), Noormannenstraat (1896: Terwindtstraat), Frankenstraat (1896: Reinaldstraat), Batavierenweg (1896: Barbarossastraat) en Spaarbank­straat (1913: Dr. Claas Noorduijnstraat) samen zouden komen, is niet aangelegd (zie plattegrond).

De volgende namen zijn niet gebruikt: Bourgondische Straat, Centraalstraat, Frankenstraat, Germanenstraat, Gildenstraat, Hanzestraat, Meerkade, Noormannenstraat, Romeinenweg en Sicambrenstraat. De andere namen (circa 80%) zijn vanaf 22 maart 1884 – al dan niet in gewijzigde vorm en/of voor een andere locatie – vastgesteld.

chronologisch overzicht

1885

Mogelijk was stadsarchitect ir. Weve aanwezig bij de vergadering van Architectura et Amicitia in Amsterdam, waar volgens Het Nieuws van den Dag van 5 april 1884 door een vertegenwoordiger van het huis Gillet uit Parijs een mooie verzameling tegels van geëmailleerd lava werd getoond.

"Op 3 maart 1885 schreef F. Gillet, fabrikant van lave emaillée in Parijs, aan de toenmalige stadsarchitect van Middelburg, dat Nijmegen zijn eerste klant in Nederland was. (...) Middelburg zou een paar maanden later iets gemeenschappelijks hebben met Parijs (straatnaambordjes sinds 1831), Lyon, Versailles, Le Havre, Cherbourg, Le Mans, Calais, Boulogne, Lille, Roubaix, Duinkerken, Gent en Nijmegen." (Moekotte 2002, p. 20)

oudste borden
De MANUFACTURE DE LAVE ÉMAILLÉE van de schilder en ceramist François Gillet (1822-1889) was gevestigd op het adres 9 Rue Fénelon Paris. Deze firma leverde ook straatnaamborden. In Nijmegen zijn enkele van deze 19e-eeuwse borden met de namen ACHTER DE HOOFDWACHT, BLOEMERSTRAAT, GANZENHEUVEL, KANNENMARKT en KARRENGAS nog altijd in gebruik.

Op het straatnaambord in de zijmuur van café In de Blaauwe Hand, Achter de Hoofdwacht 3 Nijmegen, staat linksonder in de hoek: '1885 . M^on Gillet'.

Het geëmailleerde lavabord met de naam HERTOG PLEIN is in 2012 hergebruikt. Op de gemeentewerf wachtte een (gebroken) bord met de naam TWEEDE WALSTRAAT in 2010 nog op herplaatsing. Het bord is inmiddels onvindbaar (situatie op 10 februari 2017).

De borden met de naam STIJN BUIJSSTRAAT in de hoekpanden aan weerszijden van de Eilbrachtstraat werden na de straatnaamwijziging in 1886 aan het oog onttrokken. Sinds begin augustus 2019 is het bord aan de kant van de van Welderenstraat weer zichtbaar.

zie straatnaamgeving

1887

Bij de wijziging en hernieuwde vaststelling van de Algemeene Politieverordening voor de Gemeente Nijmegen op 12 februari en 4 juni 1887 worden de kadastrale gemeenten Nijmegen, Hatert en Neerbosch in artikel 1 vermeld. In de omschrijving van Wijk A, B, C, D, E, F en G wordt tot 1916 gebruik gemaakt van de secties van de kadastrale gemeenten.

zie gebiedsindeling

1889

De zevende tienjarige volkstelling in het Koninkrijk der Nederlanden op 31 december 1889 leidt opnieuw tot een grootschalige hernummering.

"– De gemeentebesturen zijn door den minister van binnenlandsche zaken aangeschreven om, met het oog op de aanstaande zevende tienjaarlijkse volkstelling, 1. de huisnummering te herzien en in volledige orde te brengen, en 2. het bevolkings-register zooveel doenlijk in overeenstemming te brengen met de werkelijke zich in de gemeente bevindende bevolking. Na afloop der volkstelling zullen nieuwe bevolkings-registers moeten worden aangelegd." (Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant, 19 juli 1889)

Volgens Van der Grinten heeft de gemeentearchitect al op 3 mei 1889 de opdracht gekregen om de huizen in 'de stad' van nieuwe huisnummers te voorzien. De tien jaar oude huisnummering per straat wordt grondig herzien. Bij de nieuwe nummering gaat men uit van de Blauwe Steen op het kruispunt Grotestraat - Broerstraat / Korte Burchtstraat - Grote Markt. Van daaruit worden de panden in iedere straat afzonderlijk genummerd waarbij rechts de even nummers komen en links de oneven (Van der Grinten 1980, deel 1, p. 15).

De ringstraten zijn vanuit Blauwe Steen met de wijzers van de klok mee genummerd. De volgende straten (niet-limitatieve opsomming) voldoen niet aan de door Van der Grinten geformuleerde uitgangspunten:
a. niet vanuit de Blauwe Steen: Bloemerstraat, Kannenmarkt, Karrengas, Lange Brouwerstraat, Nonnenstraat, Oude Koningstraat, Smetiusstraat, Smidstraat (voor 1982), Snijderstraat (voor 1983), Spoorstraat, Stokkumstraat, van Berchenstraat, van der Brugghenstraat, Vlaamsegas, Ziekenstraat (voor 1910);
b. doorlopende genummerd: Glashuis, Grote Markt, Keizer Karelplein, Kelfkensbos, Korenmarkt, St. Stevens­kerkhof, Waalkade

De afwijkende huisnummering van de Oranjesingel (oneven nummers rechts) houdt mogelijk verband met het adres van Sociëteit de Vereeniging.

zie kroniek 1879

1892

Bij het ADRESBOEK van Nijmegen en het Schependom (Adresboek 1892) moet rekening worden gehouden met het verschil tussen straat- en wijkgeboden huisnummers. De huizen in Wijk A, B, C en D zijn per straat genummerd. In Hees, Neerbosch en Hatert zijn de huizen nog per wijk genummerd, waarbij tussen de woonplaats en het huisnummer bijna overal een globale aanduiding van de locatie ('straatnaam') staat vermeld. De verschillende namen staan hieronder op volgorde van huisnummer.

Hees (Wijk E), nr. 1 t/m 504: graafsche weg → wolfskuil → graafsche weg → oude graafsche weg → molenweg → wolfskuil → oude heessche laan → kerkstr → voorstadslaan → waterstr → breestr → dorpsstr b/d kerk → kerkstr → kerkpad → kerkstr → dorpsstr → breestr → laarssendam → breestr → kerkstr → dennestr → waarsseveld → weurtsche weg → voorstadslaan → koninginnelaan → oude heessche laan → koninginnelaan → oude heessche laan → willemshof → oude heessche laan → nieuwe havendijk

Neerbosch (Wijk F), nr. 1 t/m 183: witte poort → kloosterlaan → westerhof → leuvenhof → klein leuvenhof → sneppenhof → heijkant → zwaansche str → heijkant → dorpsstr → zwaansche str → dorpsstr → Neerbosch 97 (weesinrichting) → dorpsstr → dennestr → nieuwstad spijkerhof → smalle steeg → nieuwstad spijkerhof → broek → smalle steeg → broekstr → broek → biesterhuizen → palkerdijk → woezik → teersdijk;

Hatert (Wijk G), nr. 1 t/m 681: graafsche weg → goffert → heidepark → jonkheerenbosch → zandkuil → jonkheerenbosch → hulsen → dukenburg → staddijk → horst → diervoort → vossendijk → regulierenbroek → dorp → hatertsche str → St Anna → St Anna hoogerhuizen → St Anna → heijendaal → mooksche baan → hatertsche heide → molle hut → stadsbosch → driehuizen → brakkestein → mariënboom → broerdijk → geldershof → broerdijk → hengstdal → berg en dalsche weg → hunnerberg → ubbergsche veldweg → weg fort sterreschans → ubbergsche veldweg → daalsche weg → groenewoudsche laan → groesbeeksche str → daalsche weg.

1895

In een ongedateerde lijst, opgesteld voor intern beraad ter voorbereiding van het raadsvoorstel d.d. 29 november 1895, staan 23 straatnamen inclusief toelichting:

De namen Schultinghstraat, St. Walburgstraat, Stokadestraat, van Beveringkstraat en van Mandevillestraat zijn niet gebruikt. De overige straatnamen zijn vanaf 22 februari 1896 – al dan niet in gewijzigde vorm – door de gemeenteraad vastgesteld.

chronologisch overzicht

"Namen van Straten
In het laatste verslag der zitting van onzen Gemeenteraad hebben we een enkel woord over het plan van het D.B. omtrent het bovengenoemde onderwerp neergeschreven. Eén punt lieten we rusten: het geven van namen van nog levende personen, aan nieuw aangelegde of aan te leggen straten.

We willen ze terstond onderscheiden in twee categorieën, nl. 1e. namen van personen, die een Straat of weg hebben aangelegd, en 2e. namen van personen, die zich verdienstelijk hebben gemaakt jegens onze stad.
Over de eerste categorie kunnen we zeer kort zijn. Wij waardeeren het in de Heeren Thijssen en Roothaan zeer, dat zij zich tegen dit plan krachtig hebben verzet. Dit is een blijk van juist denken en kiesch gevoelen.
Blijkbaar willen zij niet, dat aan de hulde, aan verdienstelijke stadgenooten door het noemen van straten naar hunne namen geschonken, alle geur en fleur worde ontnomen.

Wat de 2e categorie aangaat, de namen dezer mannen zijn te onderscheiden in die van dezulken, die zich verdienstelijk gemaakt hebben en in die van dezulken, die zich nog verdienstelijk maken voor onze stad.
De eersten zijn boven discussie verheven. Wie zal niet gaarne de namen van een Terwindt en een Francken, mannen van zoo groote verdienste jegens Nijmegen, aan nieuwe straten gegeven zien? En nu de namen der levenden... Ons dunkt, dat de kieschheid hier gebiedt, zich naar den wensch der levenden te schikken. Indien de heer Joh. H. Graadt van Roggen verklaart dat hij zijn naam liever niet aan eene nieuwe straat ziet gegeven, dan mag dat naar onze meening niet gebeuren. Hij mag niet wandelen door eene straat, wier naam, al is het zijn eigen naam, hem onaangenaam is, hij, die zooveel voor zijn geliefd Nijmegen deed. Van één ding zijn we zeker: komt eens de tijd, dat Nijmegen den arbeid van Johns. Graadt van Roggen tot aller leedwezen moet missen, dan zal een Graadt van Roggenstraat in Nijmegen niet vruchteloos gezocht en door ontelbaar velen met een gevoel van dankbaarheid betreden worden." (Nijmeegsch Weekblad, 25 december 1895)

zie Graadt van Roggenstraat, Roothaanstraat, Thijssenstraat, Van Munster van Heuvenweg
zie levende personen

1896

Het meest omvangrijke besluit inzake straatnaamgeving uit de 19e eeuw is genomen op 22 februari 1896 nadat de behandeling op 14 december 1895 en 8 februari 1896 was uitgesteld. In één keer zijn door de gemeenteraad 33 straatnamen vastgesteld. Een wijzigingsvoorstel voor 11 namen van het raadslid Berends c.s. leidde ertoe dat meer dan een kwart van de vastgestelde namen afwijkt van het oorspronkelijke voorstel van B&W.

1899

Een voorstel om enkele straatnamen te wijzigen is op zaterdag 4 november 1899 besproken in een besloten raadsvergadering:

"Nº 3. Straten. Verandering van namen.
Het door den heer Graadt van Roggen ter spraak gebracht denkbeeld om aan de straat, welke thans Trompstraat heet, den naam te geven van: Schoolstraat, en aan de straat thans genaamd Schoolstraat, den naam van: de Ruijterstraat, en voorts om de naam Klein Venetië weder te vervangen door St. Stevensstraat, vindt bij de vergadering ondersteuning." (Notulen der Besloten Raadsvergaderingen, p. 131)

Het besluit tot wijziging wordt genomen in de daaropvolgende openbare vergadering op 18 november 1899.

1904

Het eerste meer omvangrijke raadsbesluit uit de 20e eeuw is op 5 maart 1904 genomen als de namen worden vastgesteld voor 18 straten in verschillende wijken. Het voorstel van B&W vermeldt niet naar wie de Marialaan en de Willemsweg zijn genoemd.

1905

"Straatnaamswijziging.
Sedert gisteren is uitvoering gegeven aan het Raadsbesluit van 12 Nov. 1904 om de namen: Berg en dalsche straat in Berg en dalschen weg; Groesbeeksche straat in Groesbeekschen weg; Graafsche straat in Graafschen weg en St.-Anna laan in St.-Anna straat te veranderen. Dien overeenkomstig zijn de nummers der huizen aan genoemde wegen en straten, voor zoover noodig gewijzigd.
De aanduiding der nieuwe namen zal in den loop dezer week geschieden, wanneer de oude straatnaam­borden zullen veranderd zijn." (De Gelderlander, 5 en 6 maart 1905)

1906

Van een meer systematische aanpak is voor het eerst sprake 1906. Op basis van een Nota met betrekking tot het geven van namen aan wegen in Wijk G der gemeente Nijmegen van de directeur gemeentewerken (gemeentearchitect ir. J.J. Weve) worden op 27 januari 1906 in één keer 40 straatnamen vastgesteld.

"De heer IVENS vraagt, of het aannemen van dit voorstel in zich sluit, dat aan al die paden die weinig bezocht worden, naambordjes zullen worden aangebracht? Is het wel noodig? De uitgaven daarvoor te doen zullen er misschien nog al inhangen. Spreker acht het zeker totaal overbodig aan al die wegen, waarbij er vele afgelegen zijn of zeer weinig begaan worden, naambordjes te plaatsen. Het zal zijns inziens voldoende zijn als die wegen en paden maar een naam op de ligger der straten en wegen hebben. (...)
Het voorstel van B. en W., gewijzigd in dien zin dat over het geven van een naam aan het zoogenaamde Dronkemanspaadje later beslist zal worden, wordt zonder hoofdelijke omvraag aangenomen. Besloten wordt tevens aan B. en W. over te laten de beslissing omtrent het aanbrengen van naambordjes." (Verslag van de Handelingen van de Raad der Gemeente Nijmegen 1906, pp. 42-43)

1908

In het verslag van de gemeenteraadsvergadering van 22 februari 1908 staat:

"c. De heer DE HAAN wenscht, nu hij toch over den Graafschen weg spreekt, te vragen, waarom deze van het Keizer Karel plein tot aan de brug niet Graafsche straat wordt genoemd.
De VOORZITTER zegt, dat deze benaming indertijd is veranderd, omdat men vond, dat een weg over zijn geheele lengte denzelfden naam moest hebben. Er komt anders verwarring met de nummering der huizen, wanneer men zou hebben een Graafsche straat en een Graafschen weg, evengoed als een Groesbeeksche straat en Groesbeekschen weg, want daarvoor zou dan dezelfde reden bestaan. Hetzelfde geldt voor de St Annastraat, die 'Straat' heet, tot aan Mook toe.
De heer DE HAAN vindt het dan nog al dwaas, dat de weg bij de brug Groesbeeksche dwarsstraat [lees: Graafsche dwarsstraat /RE] heet.
De VOORZITTER zou het ook beter vinden, wanneer die straat de 'Groesbeeksche dwarsweg' [lees: Graafsche dwarsweg /RE] werd genoemd." (Verslag van de Handelingen van de Raad der Gemeente Nijmegen 1908, pp. 95-96)

Het verslag is in de vergadering van 7 maart 1908 verbeterd, waarbij 'Groesbeeksche' op twee plaatsen is vervangen door 'Graafsche'. Uit het antwoord van burgemeester Van Schaeck Mathon blijkt dat hij niet op de hoogte was van het raadsbesluit d.d. 27 januari 1906, sub C, inzake de Mookscheweg.

zie dwarsstraten

1916

In navolging van andere gemeenten besluit de gemeenteraad op 12 februari 1916 aan de straten op het terrein tussen de Koninginnelaan, Oude Nonnendaalseweg en Oude Heselaan de namen van vogels te geven. Ofschoon de buurtnaam niet formeel wordt vastgesteld, is de Vogelenbuurt (Vogelbuurt) daarmee een feit.

nieuwe wijkindeling
In de Politieverordening voor de gemeente Nijmegen die op 26 februari en 29 april 1916 wordt vastgesteld, staat een ingrijpend gewijzigde wijkindeling en een geheel nieuwe omschrijving van Wijk A, B, C, D, E, F en G. Vanaf 1916 is er bij de wijkindeling geen duidelijke relatie meer met de secties van de kadastrale gemeenten.

zie gebiedsindeling

1923

De naamgeving van de straten in de Spoorbuurt verloopt moeizaam. De voorstellen van B&W voor een Provinciebuurt en een Visbuurt kunnen de goedkeuring van de gemeenteraad niet wegdragen. Vanuit de gemeenteraad wordt de suggestie gedaan om de straten naar buitenlandse componisten te noemen. Het voorstel van B&W voor een Componistenbuurt met de namen van Nederlandse componisten wordt op 31 oktober 1923 zonder beraadslaging aangenomen. De buitenlandse componisten komen pas op 9 juli 1924 en 15 oktober 1935 aan bod.

1924

Onder meer in verband met de aanleg van het Maas-Waalkanaal zijn op 9 juli 1924 tegelijkertijd namen gegeven aan 32 weggedeelten en nieuwe straten (beslispunt 1º sub a t/m ff). Op basis de kaart en de lijst bij het raadsvoorstel d.d. 6 juni 1924 zijn 448 namen van straten, wegen en pleinen in de gemeente Nijmegen vastgesteld (beslispunt 2°).

zie kaart 1924

"Tot 9 juli 1924 bestond er verschil van meening over de spelling van eenige straatnamen. Voor zoover kon worden nagegaan, waren vele oude namen nimmer door den Gemeenteraad vastgesteld.
Na grondig onderzoek heeft de gemeenteraad op genoemden dag aan de bestaande verwarring een einde gemaakt. Hij verbeterde de schrijfwijze van namen en stelde bij één besluit alle namen, ook die welke hij vroeger gegeven had, vast. (...)" (Teunissen 1933, inleiding)

De 448 straten, wegen en pleinen liggen in zeven verschillende wijken (gebiedsindeling 1916-1940). Hieronder volgt een alfabetisch overzicht van de namen per wijk.

Wijk A:  Archipelstraat, Arksteestraat, Arminiaanscheplaats, Athlonestraat, Balistraat, Bankastraat, Barbarossastraat, Batavierenweg, Beatrixstraat, Begijnenstraat, Beijensstraat, Berg en Dalscheweg (gedeelte), Bergansiusstraat, Bezembindersgas, Bijleveldsingel, Bisschop Hamerstraat (gedeelte), Borneostraat, Broerstraat (gedeelte), Celebesstraat, Coehoornstraat, Daalschedwarsweg, Daalscheweg, Derde Walstraat, Diepenbrockstraat, Dominicanenstraat, Dommer van Poldersveldtweg, Dr. Claas Noorduijnstraat, Driehuizerweg (gedeelte), Duivengas, Dunklerstraat, Eilbrachtstraat, Elandstraat, Fagelstraat, Fort Kijk in de Potstraat, Frans Halsstraat, Franschestraat, Gapersgas, Gelderschelaan, Gerard Noodtstraat, Gorisstraat, Graadt van Roggenstraat, Gregoriusstraat, Groenewoudscheweg, Groesbeekschedwarsweg, Groesbeekscheweg (gedeelte), Grootestraat (gedeelte), Gruitberg, Guyotstraat, Hanengas, Hendrik Hoogersstraat, Hersteeg, Hertogplein, Heydenrijckstraat, Hobbemastraat, Hoogstraat, Houtmarkt, Hugo de Grootstraat, Hunnerpark, Hunnerweg, Huygensweg, Jacob Canisstraat, Jan van Goyenstraat, Javaplein, Javastraat, Johannes Vijghstraat, Jozef Israëlstraat, Julianaplein, Kaaskorversgas, Keizer Karelplein (gedeelte), Kelfkensbosch, Kerkegasje, Klokkenberg, Koolemans Beynenstraat, Korte Burchtstraat, Korte Nieuwstraat, Lange Baan, Lange Burchtstraat, Lange Koningstraat, Lange Nieuwstraat, Lieve Vrouwetrappen, Lindenberg, Lombokstraat, Mariaplein, Mariënburg, Mariënburgschestraat, Mesdagstraat, Molenstraat (gedeelte), Mr. Franckenstraat, Muchterstraat, Museum Kamstraat, Nieuwe Ubbergscheweg, Nijhoffstraat, Obrechtstraat, Oranjesingel, Ottengas, Oude Stadsgracht, Oude Ubbergscheweg, Oude Varkensmarkt, Palestrinastraat, Pater Brugmanstraat, Paulus Potterstraat, Pauwelstraat, Platenmakersstraat, Pontanusstraat, Postweg (gedeelte), Praetoriumstraat, Prins Hendrikstraat, Regentessestraat, Reinaldstraat, Rembrandtstraat, Richard Holstraat, Ridderstraat, Roukensstraat, Ruisdaelstraat, Sloetstraat, Snijderstraat, St. Annastraat (gedeelte), St. Anthoniusplaats, St. Canisiussingel, St. Geertruidestraat, St. Jorisstraat, Staringstraat, Steenstraat, Steenenkruisstraat, Sterreschansweg, Stockumstraat, Straalmanstraat, Strikstraat, Sumatraplein, Sumatrastraat, Sweelinckstraat, Sweersstraat, ten Hoetdwarsstraat, ten Hoetstraat, Terwindtstraat, Timorstraat, Tooropstraat (gedeelte), Tweede Walstraat, Ubbergscheveldweg (gedeelte), Ubbergscheweg (gedeelte), Valeriusstraat, Valkhof, van Berchenstraat, van Broeckhuysenstraat, van den Havestraat, van der Brugghenstraat, van Gentstraat, van Nispenstraat, van Rosendaelstraat, van Schevichavenstraat, van Slichtenhorststraat, van Somerenstraat, van Spaenstraat, van 't Santstraat, van Welderenstraat, Verdistraat, Verhulststraat, Vermeerstraat, Vlaamschegas, Vleeschhouwerstraat, Voerweg, Volksbelang I-II-III, Waalkade (gedeelte), Waldeck Pyrmontsingel, Wilhelminasingel, Wintersoord, Ziekerstraat

Wijk B:  Achter de Hoofdwacht, Achter de Vischmarkt, Achter Valburg, Arend Noorduijnstraat, Augustijnenstraat, Beynumsgas, Bisschop Hamerstraat (gedeelte), Bloemerstraat, Bottelstraat, Broerstraat (gedeelte), Burgemeester van Schaeck Mathoningel, Burghardt van den Berghstraat, de Ruyterstraat, Doddendaal, Dr. Jan Berendsstraat, Eerste Walstraat, Elleboog, Eenigheid, Evertsenstraat, Franscheplaats, Ganzenheuvel, Glashuis, Graafschedwarstraat, Graafscheweg (gedeelte), Groote Markt, Grootegas, Grootestraat (gedeelte), van Goorstraat, Halve Tromp, Hessenberg, Heuveltje, Holtermanstraat, Houtstraat, Lange Hezelstraat, In de Betouwstraat, Jan de Wittstraat, Jan van Galenstraat, Jodenberg, Jodengas, Kabelgas, Kannenmarkt, Karrengas, Keizer Karelplein (gedeelte), Kerkboog, Kerktrappen I-II, Keumegas, Klein Bethlehem, Klein Venetië, Kloosterstraat, Korenmarkt, Korte Brouwerstraat, Kortestraat, Kronenburgergas, Kronenburgersingel, Kroonstraat, Lage Markt, Lange Brouwerstraat, Leemptstraat, Lompenkramersgas, Molenstraat (gedeelte), Moordkuil, Nasausingel, Nieuwe Hezelpoort (gedeelte), Nieuwe Markt, Nieuwe Marktstraat, Nonnenplaats, Nonnenstraat, Noorduijnsplaats, Observantenstraat, Oude Haven, Oude Havenstraat, Oude Koningstraat, Papengas, Parkdwarsstraat, Parkweg, Pepergas, Piersonstraat, Piet Heinstraat, Pikkegas, Priemstraat, Proosthof, Regulierstraat, Rozengas, Rozenkransgas, Schapengas, Scheidemakersgas, Schoolstraat, Smetiusstraat, Smidstraat, Spoorbrugstraat, Spoorstraat, St. Annastraat (gedeelte), St. Stephanusstraat, St. Stevenskerkhof, Stationsplein, Stieltjesstraat, Stijn Buysstraat, Stikke Hezelstraat, Trompstraat, van Diemerbroeckstraat (gedeelte), van Dulckenstraat, van Heemskerckstraat, van Oldenbarneveltstraat, van Trieststraat, Vijfringengas, Vinkegas, Vondelstraat, Vosstraat, Vredestraat, Waalkade (gedeelte), Waalwal, Zeigelbaan, Zwanenstraat

Wijk C:  Amstelstraat, Biezenstraat (gedeelte), Bronsgeeststraat, Dijkplein, Emmalaan, Floraweg, Graafscheweg (gedeelte), IJsselstraat, Kanaalstaat (gedeelte), Kanariestraat, Koninginnelaan, Krayenhofflaan, Krayenhoffpark, Leeuwerikstraat, Lijsterstraat, Looimolenweg, Maasplein, Maasstraat, Marialaan, Merelstraat, Merwedestraat, Meezenstraat, Nachtegaalplein, Nieuwe Hezelpoort (gedeelte), Nieuwe Nonnendaalscheweg, Oude Heesschelaan, Oude Nonnendaalscheweg, Oude Weurtscheweg, Palmstraat, Pastoor Zegersstraat, Pater van Hooffstraat, Prinsenlaan, Putterstraat, Tulpstraat, van Diemerbroeckstraat (gedeelte), Voorstadslaan (gedeelte), Waalbandijk (gedeelte), Waalstraat, Weurtscheweg (gedeelte);

Wijk D:  Beekmansdalscheweg, Berg en Dalschedwarsweg, Berg en Dalscheweg (gedeelte), Bergweg, Berkstraat, Broerdijk, Broerweg, de Kadijk, Eikstraat, Eschdoornstraat, Eversweg, Fortstraat, Groesbeekscheweg (gedeelte), Holleweg, Iepstraat, Korte Torenweg, Kruisweg, Kwakkenbergweg, Lindenlaan, Louiseweg, Luciaweg, Mariënboomscheweg, Ooyschedijk, Paijensweg, Plataanstraat, Populierstraat, Postdwarsweg, Postweg (gedeelte), Sophiaweg, Theresiaweg, Tooropstraat (gedeelte), Torenweg, Twaalf Apostelenweg, Ubbergscheveldweg (gedeelte), Ubbergscheweg (gedeelte), Villandryweg, Wilgplein

Wijk E:  Anjelierenweg, Biezendwarsweg, Biezenstraat (gedeelte), Breedestraat, Dennenstraat (gedeelte), Dijkstraat, Dorpsstraat (Hees), Graafscheweg (gedeelte), Kanaalbrugweg, Kanaalstaat (gedeelte), Kerkpad, Kerkstraat, Kolkweg, Korte Breedestraat, Lekstraat, Lingestraat, Molenweg, Oostkanaaldijk (gedeelte), Oude Graafscheweg, Rijnstraat, Sluisweg, Verbindingsweg, Voorstadslaan (gedeelte), Waalbandijk (gedeelte), Waterstraat, Westkanaaldijk (gedeelte), Weurtscheweg (gedeelte), Winselingscheweg, Wolfskuilscheweg

Wijk F:  Broekstraat (Neerbosch), Dennenstraat (gedeelte), Dorpsstraat (Neerbosch), Graafscheweg (gedeelte), Lindenhoutscheweg, Nieuwstadweg, Oostkanaaldijk (gedeelte), Oude Zwanenstraat, Smallesteeg, St. Agnetenweg, St. Teunismolenweg (gedeelte), Teersdijk (gedeelte), Tolhuisweg, Viaductweg, Westkanaaldijk (gedeelte), Weteringweg, Woesikschestraat

Wijk G:  Anna Bijnsstraat, Beetsplein, Beukenlaan, Bilderdijkstraat, Binnenpad, Brederostraat, Buurmansweg, d'Almarasweg, da Costastraat, de Génestetlaan, Dobbelmannweg, Dr. Schaepmanstraat, Driehuizerweg (gedeelte), Ds. ter Haarstraat, Dukenburgscheweg, Feithstraat, Gerardsweg, Goffertscheweg, Graafscheweg (gedeelte), Groenestraat, Groesbeekscheweg (gedeelte), Grootstalschelaan, Hatertscheveldweg, Hatertscheweg, Hazenkampscheweg, Heideparkscheweg, Heiweg, Helmersstraat, Heuvelweg, Heyendaalscheweg, Heyestraat, Hofdijkstraat, Houtlaan, Jacob Catsstraat, Jan Luykenstraat, Kastanjelaan, Kerkhofweg, Kerkstraatje (Hatert), Kleinstalschelaan, Konijnenpad, Korte Heyendaalscheweg, Kweekerijweg, Leliestraat, Lijkweg, Maerlantstraat, Maldenscheweg, Mollenhutscheweg, Muntweg, Winkelsteegscheweg, Oostkanaaldijk (gedeelte), Oude Molenweg, Pater van Meursstraat, Pieperslaantje, Pootstraat, Potgieterplein, Rozenstraat, Ruusbroecstraat, Scheidingsweg, Schonckstraat, Schutterspad, Sionsweg, Spieghelstraat, St. Annastraat (gedeelte), St. Jacobslaan, St. Teunismolenweg (gedeelte), Staddijk, Teersdijk (gedeelte), ten Katestraat, Tesselschadestraat, Thijmstraat, Tollensstraat, Valkenburgscheweg, van Peltlaan, Verlengde Groenestraat, Vossendijk, Vossenlaan, Weg door Jonkerbosch, Westkanaaldijk (gedeelte), Weezenlaan, Willemsweg.

1931

De door B&W voorgestelde namen Gezellestraat en Hertestraat op 18 februari 1931 worden door de gemeenteraad gewijzigd in Guido Gezellestraat en Hertstraat. In dezelfde raadsvergadering klinkt ook een ander geluid:

"De heer SMEETS zegt, dat hij het gaarne mogelijk zou zien gemaakt dat het geven van namen aan straten geheel aan B. en W. wordt overgelaten. Hij vindt het te gek dat de Raad daarover gaat spreken.
De VOORZITTER zal dit overwegen." (Verslag van de Handelingen van de Raad der Gemeente Nijmegen 1931, p. 252)

1933

"Door de wijziging van de gemeentewet in 1931 is bij artikel 212 de mogelijkheid geopend, dat de Raad, naar door hem zelf te stellen regelen, een gedeelte van zijn bestuursbevoegdheid naar Burgemeester en Wethouders overbrengt.
Deze delegatie betreft de in de artikelen 171, 172, 173, 174, 175 en 177 bedoelde bevoegdheden van den Raad, nl: (...)
4e. het maken van de noodige verordeningen tot verdeeling der gemeente in wijken en tot opmaking van volledige staten der bevolking en harer huizing (art. 174); (...).

Aangezien, naar ons is gebleken, dergelijke regelingen door Gedeputeerde straten slechts voor bepaalden tijd plegen te worden goedgekeurd, is in het laatste artikel bepaald dat dit besluit, behoudens eerdere intrekking door Uwen Raad, van kracht is tot 1 April 1938." (raadsvoorstel d.d. 16 maart 1933)

De Regeling betreffende de overdracht aan Burgemeester en Wethouders van de bedoelde bevoegdheden is vastgesteld bij raadsbesluit d.d. 22 maart 1933 en goedgekeurd door Gedeputeerde Staten van Gelderland bij besluit van 2 mei 1933, nr. 193. Na de overdracht per 1 april 1933 is de gemeenteraad tot 27 december 1950 niet langer bevoegd besluiten te nemen inzake straatnaamgeving. De overdracht van de bevoegdheid weerhoudt de gemeenteraad er niet van om uitspraken te doen over straatnaamgeving.

H.P.M. Teunissen
In december 1933 voltooit Hubertus Petrus Maria Teunissen (Ravenstein 1 februari 1886 – Nijmegen 2 augustus 1949), commies-griffier ter gemeentesecretarie van Nijmegen, zijn overzicht van Nijmeegsche Straatnamen.* Het originele exemplaar is door hem later aangevuld en gecorrigeerd en berust in de bibliotheek van het Regionaal Archief Nijmegen.

1934

Hoewel de gemeenteraad formeel niet meer bevoegd is zelf besluiten te nemen inzake straatnaamgeving, worden er op 9 mei en 25 juli 1934 nog raadsbesluiten genomen waarbij een aantal straatnamen wordt vastgesteld en ingetrokken.

1935

Op 31 mei 1935 wenden bewoners van Volksbelang zich tot B&W met het verzoek om de namen van hun straten als volgt te wijzigen:

Het verzoek is door circa 100 bewoners ondertekend. Het bestuur van de Stichting Volksbelang is tegenstander van de wijzigingen en schrijft aan B&W onder meer:

"Wij meenen, dat het de bewoners onzer panden zijn, die verandering moeten bepleiten en het staat zeker niet aan hen om te beoordeelen, wie van de overleden bestuursleden zooveel verdienste hebben gehad, dat hunne namen aan straten mogen worden verbonden." (Bestuur Stichting Volksbelang Nijmegen, 8 juni 1935)

Het adres dat de bewoners op 21 oktober 1935 aan de gemeenteraad zenden, wordt ter afdoening in handen van B&W gesteld (raadsbesluit d.d. 30 oktober 1935)

1936

Bij de mededeling van het besluit van B&W d.d. 27 maart 1936 inzake de wijziging van de namen Volksbelang I, II en II dient de heer Beukema op 8 april 1936 een motie in:

"(...) waarbij Burgemeester en Wethouders worden uitgenodigd alsnog aan de straten Eerste Volksbelang, Tweede Volksbelang en Derde Volksbelang een anderen naam te geven. Deze motie, in stemming gebracht, wordt aangenomen met 29 tegen 7 stemmen." (VERGADERING van de Raad der gemeente NIJMEGEN op woensdag 8 april 1936; Raadssignaat p. 5)

Naar aanleiding van deze motie stelt de directeur gemeentewerken na overleg met de gemeentearchivaris op 14 juli 1936, aan B&W voor genoemde straten te wijzigen in respectievelijk Singendonckstraat, van Lyndenstraat en Vonckstraat. Het bestuur van de Stichting Volksbelang is tegen wijziging van de straatnamen. B&W besluiten op 15 december 1936 van de naamsverandering af te zien en het gevoelen van de gemeenteraad hierover in te winnen. De gemeenteraad legt zich 30 december 1936 neer bij het besluit van B&W.

"(...) De heer BEUKEMA meent, dat er in deze zaak iets meer zit dan wijziging van een straatnaam. Wiens woord heeft meer gezag, dat van den Raad of van een bestuur? Wie zal hier beslissen? De Raad of een particuliere Woningvereeniging? Zoo gezien, blijft er toch altijd een kleine prestige kwestie.
De VOORZITTER is dankbaar voor het bezadigd woord van den heer Beukema. Maar spr. moet toch nadrukkelijk doen uitkomen, dat niet het bestuur beslist. B. en W. hebben in volkomen vrijheid beslist.
De heer BEUKEMA blijft betreuren, dat het zoo is geloopen. Het kan een waarschuwing zijn om nòg voorzichtiger te zijn in 't vervolg met delegatie.
De VOORZITTER herhaalt, dat hij het bestuur der stichting met het gevoelen van den Raad in kennis zal stellen." (VERGADERING van de Raad der gemeente NIJMEGEN op woensdag 30 december 1936; Raadssignaat p. 5)

1937

Op 19 februari 1937 besluiten B&W om een deel van de van Schevichavenstraat de naam Prins Bernhardstraat te geven. Dit is tot nu toe de laatste keer dat een straat in de gemeente Nijmegen wordt genoemd naar een lid van het koninklijk huis.

zie koninklijk huis

1938

De gemeenteraad besluit op 9 maart 1938 de Regeling betreffende de overdracht aan Burgemeester en Wethouders van de bevoegdheden zodanig te wijzigen dat deze vanaf 1 april 1938 van kracht blijft. Dit raadsbesluit is goedgekeurd door Gedeputeerde Staten van Gelderland bij besluit van 22 maart 1938, nr. 62.

1939

Op 18 april 1939 wordt een nieuwe Nijmeegsche Politieverordening vastgesteld die geen bepalingen meer bevat inzake de wijkindeling. Deze verordening treedt op 1 januari 1941 in werking.

zie gebiedsindeling

1940

"Op 22 februari 1940 deelt het College van Burgemeester en Wethouders (B & W) aan de raad mee voor de namen Zeisstraat, Riekstraat, Zichtstraat, Gaffelstraat, Harkstraat en Schopstraat te hebben gekozen. In de raadsvergadering van 29 februari [lees: 28 februari /RE] komt er commentaar op de namen van de Zeisstraat – dat gemakkelijk als Zijstraat gehoord kan worden – Schopstraat, Harkstraat en Riekstraat. Bij die laatste drie namen wordt niet uitgelegd waarom, maar gezien het taalgebruik van die tijd zijn de woorden 'schop' en 'hark' niet echt netjes." (Lambers e.a. 2011, p. 11)

Er wordt in de raadsvergadering gewezen op hetgeen over deze aangelegenheid 'terecht' in de krant is geschreven. In De Gelderlander van 26 februari 1940 stond de volgende column:

"Nimweegsch Huukske

WAOR WON JE....?
Je wont, waor je 't beste uutkomt en je 't liefste sit....
't Duut eigeliek weinig aon je persoon af, hoe de naam fan de straot hiet, waor je huus steet....
Mer toch luustert 't 'n bitje gek, as so'n straot so'n raore naom draogt....
Da je nou wont ien de Seeheldebuurt, ien de Schilder-, Musiekmaoker- of Dichtersbuurt, ien 't fogele-, bloeme- of ien de refierewiek, da sa je koud loate....
Se wete dan oek so'n bitje welke kant se uut motte gaon um je te fiende.... 't Is mekkelieker da se je motte, suke ien 'n kwartier fan ien mekaor loopende straote mè allemaol naome fan manne, die deur hullie èrrebeid of kwaolifikaosie so'n bitje bij mekaor heure, as da je sit weggestopt ien onbekende straote, die se op sien Aomerikansch so'n bitje nummere, as ien de seufe en fieftigste straot....
Daor motte se wel aon 't end gewist sien fan 't straotnaomeliestje....
Mer sien se daor ien Nimwège soe fer af....?
As je de jongste feurstelle feur nieuwe straotnaome naokiekt, dan gao je je toch affraoge, of alle fantesie er uut is, of Nimwège soe weinig geschiedenis had ien ruum twee dusend jaor, da se daor gin naome mer ien kunne fiende feur nieuwe straote? En hed Holland soe weinig manne fan naom opgebrocht, da Nimwège nou mè de hande ien 't haor mot sitte bij 't suke neur nieuwe straotnaome....?
't Liekt wel soo....
Hoe kunne se er anders ien Gods naom toe komme om mè naome te komme as Riekstraot, Schupstraot, Hèrrikstraot.... Mèrrege komme se nog mè de Mistkerstraot en het Gierplein....
Daor kom je fan eiges toe, as je 'n boerebutewiek aon gaot legge....
En dan heur je mèrrege Nimwigsche jonges, die mè mekaar gesteggeld hebbe, ien dese wiek schriwwe: As je nie makt da je weg komt.... dan stèèk je deur de Riekstraot, langs de Schupstraat naor de Gierlaon....

NAODUS FAN NIMWEGHE."

"Op 7 juni van datzelfde jaar deelt B & W de raad mee dat ze besloten hebben drie namen te wijzigen: De Harkstraat wordt Karnstraat, Zeisstraat wordt Landbouwstraat en Schopstraat wordt Sikkelstraat." (Lambers e.a. 2011, p. 11)

zie Landbouwbuurt

straatnaamborden
Over de plaatsing van straatnaamborden in buitenwijken schrijven B&W op 1 maart 1940 aan de directeur gemeentewerken:

"Naar aanleiding van Uw terzijde aangehaalden brief [d.d. 13-02-1940, nr. 79 /RE] hebben wij besloten tot geleidelijke plaatsing van naamborden, uitsluitend bij de zijstraten in belangrijke buitenwijken, over te gaan op de wijze, als door U is voorgesteld.
Wij merken U evenwel op, dat met geleidelijke plaatsing is bedoeld plaatsing in een behoorlijk tempo.
Op de desbetreffende bordjes moet, indien daartoe gegronde redenen bestaan, worden vermeld een korte verklaring van den straatnaam, m.a.w. aanduiding van de betrokken personen ten aanzien van hoedanig­heid en tijdperk." (B&W, 1 maart 1940)

1941

Op grond van Verordening 152/1941 van de Rijkscommissaris voor het bezette Nederlandsche gebied d.d. 12 augustus 1941 worden per 1 september 1941 in alle gemeenten de gemeenteraden en colleges van B&W ontbonden. Hun taken worden waargenomen door de burgemeester. De wethouders worden als assistenten van de burgemeester niet langer beschouwd als bestuurders, maar als ambtenaar in zin van de Ambtenaren­wet.

Desondanks lijken de besluiten inzake straatnaamgeving van 13 februari en 14 april 1942 nog van B&W uit te gaan.

1942

Op grond van de Verordening van de Commissaris-Generaal voor Veiligheid d.d. 17 september 1941 is het noemen of gebruiken van namen der levende leden van het huis Oranje-Nassau door economische en niet-economische vereenigingen en stichtingen, openbare en particuliere instellingen en inrichtingen, alsmede in firmanamen en als aanduiding van een handelsartikel verboden. De Commissaris-Generaal voor Bestuur en Justitie bepaalt op 3 en 21 januari 1942 dat ook straatnamen enz. gewijzigd dienen te worden:

"2e. De burgemeesters, waterschappen enz. moeten onverwijld een lijst van de te veranderen namen met een voorstel voor nieuwe namen indienen bij den Commissaris der provincie, die na overleg met den Gevolmachtigde de keus der namen kan goed- of afkeuren." (Commissaris-Generaal voor Bestuur en Justitie, 21 januari 1942)

Op 13 februari 1942 stellen B&W een lijst van de te veranderen namen vast. In de brief d.d. 27 februari 1942 aan de Commissaris der Provincie Gelderland staan de volgende namen:

Uit het antwoord d.d. 25 maart 1942 blijkt dat de namen zijn goedgekeurd, maar dat de Gevolmachtigde van de Rijkscommissaris voor het bezette Nederlandsche gebied bezwaren heeft tegen handhaving van de naam Beatrixstraat (raadsbesluit d.d. 22 februari 1896).

Op 14 april 1942 komen B&W aan de bezwaren tegemoet. In de brief d.d. 16 april 1942 wordt aan de Commissaris der Provincie Gelderland voorgesteld de naam Beatrixstraat te veranderen in Hugo de Grootstraat. Op 7 mei 1942 laat de Commissaris der provincie Gelderland weten dat ook de naam Hugo de Grootstraat na overleg met de Rijkscommissaris is goedgekeurd.

De straatnaamwijzigingen leiden in 1942 niet tot hernummering. De bestaande huisnummers in de van Schevic­havenstraat en de Beatrixstraat blijven gehandhaafd met de kleur en aanduiding 'rood'.

1943

Op 13 april 1943 komt het onderwerp 'Straatnamen' aan de orde in de bijeenkomst van de burgemeester, die op grond van Verordening 152/1941* de taak van B&W waarnam, met de wethouders, directeuren, waarnemend directeuren et cetera:

"Vervolgens doet spreker mededeeling van zijn voornemen om enkele straatnamen te wijzigen, niet op groote schaal. Hij wijst er terloops op, dat het behandelde in deze bijeenkomsten strikt vertrouwelijk is.
Hij verzoekt de heeren Boeren, Maurits en Tesser om tezamen eene commissie te vormen en hem voorstellen te doen. Spreker is er sterk voor, om oude historische namen te herstellen en Joodsche namen te veranderen." (bijeenkomst 13 april 1943, p. 5)

De Provinciale Geldersche Courant / Nijmeegsche Courant publiceert op 27 mei 1943 de volgende tekst van dr. P.C. Boeren:

"EEN DRIESTRATENCONFERENTIE
De waarnemend gemeente-archivaris der gemeente Nijmegen schrijft ons:
Een tooneeltje, zooals men er op een warmen zomeravond vaak kan waarnemen: twee joviale Nimwege­naars maken met elkaar een buurpraatje op de stoep. Hun gevormde Arische neuzen verraden niet in het minst, dat de een zijn thuis heeft in de Jodengas en de ander op den Jodenberg. „Hoe kom je er toe, Arie”, zegt Willem van de Jodengas. „om op je naamkaartje Spronxberg te zetten. „Wel, heel eenvoudig”, zegt Arie van den Jodenberg, „hier stond in de 15e eeuw het Spronxhuis van de begijnen. Ik voel mij bij de begijntjes niet in slecht gezelschap. A propos, zoo jij er niet voor voelen, om je Jodengas anders te laten doopen? Dat zou je zaak ten goede komen.” „Eerlijk gezegd, heb ik daar al dikwijls over gepiekerd”, zegt Willem, „maar het ongeluk wil, dat er van mijn gas geen fatsoenlijke naam te vinden is.” Op dat oogenblik passeert Hendrik uit de Jozef Israëlsstraat, die meer letters gegeten heeft dan deze twee namen. „Ik begrijp niet, dat jullie daar zoo over tobben”, zegt Hendrik, „hier vlak bij lag vroeger de Florisgas. Een oprechte oud-Holland­sche naam, vindt je niet? De Jodengas wordt natuurlijk Florisgas. Dat is klaar als een zonnestraal. Veel geluk met je nieuwe namen. Ik tippel terug naar de Jacob Marisstraat, want de wijzers van de Groote Kerk gaan al naar elf.” „Je spreekt in raadselen, Hendrik, je slaapt in de Jozef Israëlsstraat en je wordt wakker in de Jacob Marisstraat. Hoe zit dat, oude?” Ja zie je de heeren van de gemeente hebben zoo gedacht: waar er in onze stad maar één straat is genoemd naar een schilder van de Haagsche school, is het beter, dat die den naam krijgt van den grootsten schilder uit die school en dat is toch zeker Jacob Maris. Adiuus. Willem, Arie, mijn vrouw wacht op me in de Jozef Israëlsstraat.” „Je bedoelt zeker die in de Jacob Marisstraat, oude vos van een Henk.”

Dr. P. C. BOEREN."

Op 29 mei 1943 worden door burgemeester Van Lokhorst de volgende namen gewijzigd:

Tijdens de bijeenkomst op 26 mei 1943 (p. 1) verzoekt de burgemeester aan de heer Maurits om 'den nieuwe straatnaambordjes der herdoopte straten op a.s. Zaterdag te doen aanbrengen'. Op 21 juli 1943 volgt een tweede besluit van de burgemeester met de volgende wijzigingen:

De naam Heirsteeg is blijkbaar van dr. P.C. Boeren. Het besluit van B&W d.d. 27 maart 1936 om de namen Volksbelang I, II en III te wijzigen in Eerste, Tweede en Derde Volksbelang, is aan de aandacht ontsnapt.

1944

Een klacht d.d. 17 januari 1944 van een bewoner van de Groesbeekscheweg over verkeerd bestelde post bestemd voor de Groesbeekschedwarsweg leidde tot een voorstel om de namen van alle dwarsstraten te wijzigen. In de brief d.d. 28 februari 1944 van Maurits en Broeren aan de Voorzitter van de Beoordelingsraad der gemeente Nijmegen (de Raad ter beoordeling van aesthetische, archeologische, architectonische, kultuur-historische en utilistische problemen voor de gemeente Nijmegen) staan de volgende namen:

Dit voorstel direct na het bombardement van 22 februari 1944 heeft niet geleid tot straatnaamwijzigingen. Enkele van de voorgestelde namen zijn later elders gebruikt.

zie dwarsstraten

bevrijding
B&W besluiten op 19 september 1944 alle besluiten uit 1942 en 1943 om aan verschillende straten een andere naam te geven in te trekken en de oorspronkelijke namen te doen herleven. Het besluit is ondertekend door waarnemend burgemeester Van der Velden en secretaris Meddens en zes dagen later bekendgemaakt in De Gelderlander:

"Bekendmaking Straatnamen.
De Burgemeester van Nijmegen maakt bekend, dat met ingang van heden, de straatnamen, die tijdens de bezetting veranderd werden, weer hun vroegere officieële titels hebben teruggekregen.
De burgemeester voornoemd,
P. van der Velden." (De Gelderlander, 25 september 1944)

De bekendmaking roept vragen op over de datum van ingang en het bestuursorgaan dat het besluit d.d. 19 september 1944 heeft genomen. Ook de uitvoering van het besluit laat te wensen over. Bijna vier maanden later schrijven B&W aan de directeur gemeentewerken:

"Een afschrift van ons besluit werd 25 November j.l. aan U toegezonden.
Gebleken is, dat de straatnaamborden nog steeds niet door andere, met de oorspronkelijke namen, zijn vervangen.
Wij noodigen U uit hierin ten spoedigste te voorzien." (B&W, 12 januari 1945)

1945

Na de Tweede Wereldoorlog wordt van verschillende zijden verzocht om de Waalbrug en andere straten te noemen naar de bevrijders van de stad. Na overleg met de directeur gemeentewerken schrijft gemeentearchivaris De Jong op 10 augustus 1945 aan B&W:

"Wij zijn van meening, dat verandering van bestaande straatnamen in beginsel moet worden vermeden, evenals ook het geven van nieuwe namen aan gedeelten van bestaande straten.
Een lichtvaardig veranderen van straatnamen kan ongetwijfeld ertoe leiden, dat in de toekomst het publiek bij iedere voorkomende gelegenheid aanleiding zou vinden nieuwe straatnamen voor te stellen in plaats van de bestaande. Dit zou verwarring en bovendien gebrek aan eerbied voor de traditie met zich brengen. Immers vele namen van straten dateren reeds uit vroeger eeuwen of bewaren de herinnering aan het verleden. (...)

Resumerende mogen wij Uw college derhalve beleefd adviseren:
1. In beginsel niet te willen overgaan tot het veranderen van bestaande straatnamen,
2. Het noemen van straten naar geallieerde bondgenoten te bepalen tot nieuw aan te leggen straten,
3. De eventuele naamgeving van de Waalbrug over te laten aan de bevoegdheid van Rijkswaterstaat.

Bovendien zou het overweging verdienen het noemen van straten naar geallieerde bondgenoten uit te stellen tot een rustiger tijd, wanneer een beter overzicht en een duidelijker beeld zal kunnen worden gevormd omtrent de personen, feiten en gebeurtenissen, welke door de naamgeving der straten in herinnering dienen te blijven." (gemeentearchivaris, 10 augustus 1945)

Het advies wordt door B&W overgenomen en alle verzoeken worden afgedaan met de mededeling dat voorlopig geen wijziging plaatsvindt.

zie Tweede Wereldoorlog

1946

De eerste nieuwe straatnamen na de Tweede Wereldoorlog worden op 2 april 1946 door B&W vastgesteld. Deze straten vormen de Romeinse Veldherenbuurt en de Gouverneursbuurt. In beide buurten worden uitsluitend noodwoningen gebouwd.

Op 19 juli 1946 volgen de namen van de straten van de Staatsliedenbuurt ten zuiden van de Muntweg (Landbouwbuurt). Slechts twee straten met noodwoningen worden aangelegd. Volgens het besluit van B&W dienen in de toekomst voor volgende straten aan de oorlog ontleende namen te worden voorgesteld.

spelling
Al voor de publicatie van de Wet voorschriften schrijfwijze Nederlandsche taal (Stb. 1947, H 52) die op 1 mei 1947 in werking treedt, nemen B&W op 29 november 1946 een besluit over de schrijfwijze van de onderschriften op de straatnaamborden. Op 3 december 1946 schrijven zij aan de directeur gemeentewerken:

"Wij deelen U mede, dat wij hebben besloten de onderschriften op de straatnaamborden te stellen in de nieuwe spelling van de Nederlandsche taal.
U gelieve in de vervolge bij het vervaardigen van straatnaamborden, of bij het opnieuw schilderen van bestaande borden met deze beslissing rekening te houden." (B&W, 3 december 1946)

1947

In de loop van 1947 worden straatnamen in registers en overzichten van huisnummers steeds vaker geschreven volgens de nieuwe spellingregels. Uit niets blijkt dat B&W formeel hebben besloten de schrijfwijze van bestaande namen aan te passen aan de nieuwe Wet voorschriften schrijfwijze Nederlandsche taal (Stb. 1947, H 52). Desondanks verdwijnt de verdubbeling van de e en o in open lettergrepen en wordt de niet uitgesproken sch vervangen door een s. De volgende 70 straatnamen zijn stilzwijgend gewijzigd:

1. ee → e:  Bredestraat, Enigheid, Korte Bredestraat, Kwekerijweg, Mezenstraat, Stenenkruisstraat, Wezenlaan;
2. oo → o:  Grote Markt, Grotegas, Grotestraat;
3. sch → s:  Achter de Vismarkt, Arminiaanseplaats, Arnhemseweg, Beekmansdalseweg, Berg en Dalseweg, Bloemendaalseweg, Bosbesstraat, Bosweg, Daalsedwarsweg, Daalseweg, Dukenburgseweg, Esdoornstraat, Franseplaats, Fransestraat, Gelderselaan, Graafsedwarsstraat, Graafseweg, Groenewoudseweg, Groesbeeksedwarsweg, Groesbeekseweg, Grootstalselaan, Hatertseveldweg, Hatertseweg, Hazenkampseweg, Heideparkseweg, Hengstdalseweg, Heyendaalseweg, Kelfkensbos, Kleinstalselaan, Kopseweg, Korte Heyendaalseweg, Laarsedam (niet-vastgesteld), Lindenhoutseweg, Maldenseweg, Mariënboomseweg, Mariënburgsestraat, Marsstraat, Mollenhutseweg, Nieuwe Nonnendaalseweg, Nieuwe Ubbergseweg, Nonnendaalsedwarsstraat, Ooysedijk, Oude Graafseweg, Oude Nonnendaalseweg, Oude Ubbergseweg, Oude Weurtseweg, Paddepoelseweg, Tussenweg (niet-vastgesteld), Ubbergseveldweg, Ubbergseweg, Vlaamsegas, Vleeshouwerstraat, Weg door Jonkerbos, Weurtseweg, Winkelsteegseweg, Winselingseweg, Witsenburgselaan, Woesiksestraat, Wolfskuilseweg;
4. ee → e, ssch → s:  Oude Heselaan.

wijk- en buurtindeling
Ten behoeve van de 12e Algemene Volkstelling met daaraan verbonden woningtelling wordt in 1947 door de Provinciale Planologische Dienst een nieuwe wijk- en buurtindeling gemaakt volgens normen die door het Centraal Bureau voor de Statistiek zijn opgesteld. Deze indeling in 3 wijken en 23 buurten komt in de plaats van de oude indeling de Wijk A, B, C, D, E, F en G.

WIJK 0 met de buurten 00 t/m 09 is het gebied ten oosten van de spoorlijn Nijmegen - Venlo en WIJK 1 met de buurten 10 t/m 16 ligt ten westen van de spoorlijn. WIJK 2 met de buurten 20 t/m 23, 28 en 29 is het resterende gebied aan weerszijden van het Maas-Waalkanaal.

zie gebiedsindeling

1948

In mei 1948 wordt prof. dr. L.C. Michels (1887-1984)*, hoogleraar Nederlandse en Indo-Germaanse taalkunde aan de Katholieke Universiteit Nijmegen, alsnog om advies gevraagd over de schrijfwijze van straatnamen. In een brief aan het Hoofd der Afdeling Registratuur schrijft hij onder meer:

"In de Overgangsbepalingen behorende bij de regels van de Nieuwe Spelling komt sub 1 c) voor:
'Namen van straten, pleinen, lanen en dgl. worden niet als aardrijkskundige namen behandeld en volgen mitsdien de spelregels 1 - 3 met inachtneming van het onder b) bepaalde'.

Dit betekent dat daarop niet van toepassing is de overgangsbepaling l a), volgens welke Nederlandse aardrijkskundige namen voorlopig ongewijzigd blijven. Men schrijft dus b.v. Grote Markt, Antwerpse Steenweg.
Onder overgangsbep. 1 b) is sprake van woorden die van aardrijkskundige namen zijn afgeleid (zonder dat zij weer zelf van aardr. namen deel uitmaken, waardoor zij onder 1 a) zouden thuishoren). Betreffende dezulke wordt gezegd, dat het achtervoegsel de hoofdregels volgt (dus b.v. Leidse kaas), maar dat het grondwoord ongewijzigd blijft (dus b.v. Hoogeveense), echter met dien verstande dat de hoofdregels 1 - 2 van toepassing zijn op de klinker van de lettergreep die onmiddellijk aan het achtervoegsel voorafgaat; dus b.v. Sneker zeilwedstrijd.
Hieruit volgt dat geschreven behoort te worden Oude Hese Weg. Immers er is hier sprake niet van een aardr. naam als bedoeld onder overg.bep. 1 a), wel van de naam van een weg, ressorterende onder overg.bep. 1 c), waarbij voorts van toepassing is het slot van overg.bep. 1 b)." (brief van prof. Michels d.d. 20 mei 1948)

Het advies van bovengenoemde taalkundige gaat voorbij aan de inwerkingtreding van Wet voorschriften schrijfwijze Nederlandsche taal. De straatnamen die door de gemeenteraad of B&W zijn vastgesteld, worden niet van rechtswege gewijzigd. Hiervoor is een formeel besluit van het gemeentebestuur vereist. B&W van Elst hebben een dergelijk besluit op 6 juli 1982 voor een aantal straatnamen in Lent alsnog genomen.

straatnaamborden
In de nota van Antwoord op het Verslag van het verhandelde in de afdelingen van de Raad naar aanleiding van het onderzoek der gemeentebegroting en der bedrijfsbegrotingen voor 1948 komen ook de straatnaamborden aan bod:

"Onder het hoofd: 'Openbare Werken' verklaren B. en W. de provisorische straatnaamborden worden regelmatig vervangen; deze vervanging is gebonden aan het afleveren van de bestelde borden. De levertijd bedraagt ongeveer zes maanden. De borden worden niet alleen aan het begin- en eindpunt van de straat geplaatst, maar tevens bij de zijstraten.
Met het plaatsen van een kort onderschrift, onder die straatnaamborden, vermeldende een straatnaam, waarin een voor de stad verdienstelijk Ingezetene of historische persoonlijkheid wordt geëerd, is reeds een begin gemaakt, en wordt bij het aanbrengen van nieuwe borden zoveel mogelijk toegepast." (De Gelderlander, 25 mei 1948)

opnieuw
De aanleg van straten en de vaststelling van de bijbehorende namen verliep in 1946 en 1947 tamelijk chaotisch. In verband met de verwarring door de onjuiste afwikkeling van werkzaamheden worden alle genomen besluiten op 3 september 1948 door B&W ingetrokken en worden de straatnamen opnieuw vastgesteld. Uit de aanvulling van 26 oktober 1948 blijkt dat de schrijfwijze van de naam Kopscheweg conform de nieuwe spellingregels is gewijzigd in Kopseweg.

1950

"Geen Nijmegen-Noord

NIJMEGEN, 21 Maart. – „Nijmegen denkt er niet aan een Nijmegen-Noord te bouwen, zoals Arnhem een Arnhem-Zuid ontwikkeld heeft. Nijmegen zal bijgevolg geen gebiedsuitbreiding voor woningbouw zoeken over de Waal.” Aldus burgemeester Mr. Ch, Hustinx in de Maandagavond gehouden vergadering van de gemeenteraad." (De Gelderlander, 21 maart 1950)

veranderingen
Het besluit van 24 mei 1950 om de naam Marialaan te veranderen in Industrieweg veroorzaakt een storm van kritiek, waarop B&W het besluit twee weken later gedeeltelijk intrekken.

Lange benamingen worden zowel voor de administratie als de ingezetenen hinderlijk gevonden. Volgens een mededeling van de Chef der Afdeling Bevolking, Verkiezingen en Militaire Zaken op 30 september 1950 aan B&W is het bovendien gebruikelijk om op straatnaambordjes een nadere omschrijving van de betreffende persoon te vermelden. B&W besluiten op 2 november 1950 daarom de namen van vijf straten te wijzigen:

Daarentegen is de naam Elandstraat met ingang van 1 oktober 1959 gewijzigd in Minister Elandstraat.

bevoegdheid
In de raadsvergadering van 25 oktober 1950 wordt bij de rondvraag bijna twee uur gepraat over twee schriftelijke vragen van het raadslid mr. L.F.V. Keijzer (KVP):

"I. Is het U bekend, dat het omdopen van het Centrumplein in Koning Hendrik Plein de gemoederen van vele Nijmeegse ingezetenen in staat van voortdurende onrust heeft gebracht?
II. Met welk recht of krachtens welke titel oefenen Burgemeester en Wethouders deze naamgeving uit?" (VERGADERING van de Raad der gemeente NIJMEGEN op woensdag 25 oktober 1950; Raadssignaat p. 21)

De gang van zaken bij de naamgeving van het Centrumplein betekent het einde van de bevoegdheid B&W inzake straatnaamgeving.

"Naamgeving aan straten en pleinen
In de Gemeentestem van 4 Nov. 1950 is wederom een vraag gesteld over de bevoegdheid van B. en W. in dezen. Het antwoord luidt: Het geven van namen aan straten kan niet geacht worden te vallen onder het maken van verordeningen m.b.t. de wijkindeling of de bevolkingsstatistiek, waarover art. 174 Gem. Wet handelt.
's Raads bevoegdheid tot het geven van namen aan straten vloeit voort uit art. 167 Gem. wet." (De Gelderlander, 14 november 1950)

Op 27 december 1950 besluit de gemeenteraad artikel 174 van de Gemeentewet te laten vervallen uit de Regeling betreffende de overdracht aan Burgemeester en Wethouders van de in de artt. 171, 172, 173, 174, 175, 177 en 212, 3e lid der Gemeentewet bedoelde bevoegdheden, vastgesteld bij raadsbesluit d.d. 22 maart 1933, gewijzigd bij dat van 9 maart 1938 en goedgekeurd door Gedeputeerde Staten van Gelderland bij besluit van 2 mei 1933, nr. 193 en 22 maart 1938, nr. 62.

Met onmiddellijke ingang worden besluiten inzake straatnaamgeving weer door de gemeenteraad genomen. Het eerste besluit is de wijziging van de naam Koning Hendrikplein in Plein 1944.

1951

Het raadsbesluit d.d. 19 maart 1951 is het eerste besluit inzake straatnaamgeving dat gepubliceerd wordt in het Gemeenteblad Nijmegen. De raadsbesluiten van 4 september 1958 zijn voorlopig de laatste besluiten die op deze wijze bekendgemaakt worden. Het zou tot 2006 duren duren voordat de publicatie in het gemeenteblad wordt hervat.

raadsvergadering d.d. 24 oktober 1951

"De heer J. D. A. Okhuijsen (KVP) vroeg of B. en W. in het vervolg namen van wat meer vreedzamer dieren voor straten wilden uitzoeken dan Wolfstraat, Rendierstraat, Tijgerstraat, Panterstraat en Poemastraat en dr. R. J. Bahlmann (KVP), die eveneens pleitte voor wat meer vredelievende dieren, wees erop, dat, nu er een medische faculteit is, men een onuitputtelijke bron heeft voor nieuwe straatnamen.

Wat de suggestie van dr. Bahlmann betreft, wees de voorzitter (die er overigens zeer erkentelijk voor was) op mogelijke eigenaardige consequenties. Ga een straat nou eens „Kankerstraat” noemen, zo zeide de voorzitter. Die straat is er wél, maar ze heeft geen officiële benaming.... En terwijl de raad zich met deze opmerking amuseerde, was het volgende voorstel reeds met een fikse hamerslag aan de orde gesteld." (De Gelderlander, 25 oktober 1951)

De namen Wolfstraat en Rendierstraat waren al op 7 november 1940 door B&W vastgesteld.

1955

In 1955 komt de instelling van een Commissie voor de straatnaamgeving ter sprake:

"De VOORZITTER gelooft, dat het uit een oogpunt van praktijk bezien, het misschien wel wenselijk is om in een commissie, de aard van de commissie zal nog nader uitgewerkt moeten worden, over het geven van straatnamen van gedachten te wisselen. De discussies in de Raad zouden hierdoor waarschijnlijk beperkt kunnen worden. (...)" (VERGADERING van de Raad der gemeente NIJMEGEN op woensdag 20 april 1955; Raadssignaat p. 501)

Nadat B&W het raadsvoorstel voor een Vierkwartierenbuurt op 20 april 1955 hebben teruggenomen, schrijft het Hoofd van de Afdeling Bevolking, Verkiezingen en Militaire Zaken:

"Nu steeds meer blijkt dat ook in de Raad dezer gemeente straatnaamgeving aanleiding geeft tot het lanceren van verschillende, van elkaar en van de door Uw College uitgebrachte prae-adviezen afwijkende suggesties, deel ik U, na overleg met de Secretaris, als mijn mening mede, dat het ook voor Nijmegen gewenst zou zijn een dergelijke (officieuze) Commissie in het leven te roepen." (brief d.d. 22 april 1955)

B&W besluiten op 10 mei 1955 om in navolging van andere gemeenten een commissie van advies in het leven te roepen voor de straatnamen. Op 18 juli 1955 vindt de eerste vergadering van de Commissie voor de straatnaamgeving plaats. De commissie bestaat aanvankelijk uit vijf leden: wethouder De Haas (voorzitter), de raadsleden Keijzer, Smids en mw. Wijnans-Van der Kallen en de directeur van het Postkantoor, de heer Van Dongen. Secretaris is de heer Bos van de Afdeling Bevolking, Verkiezingen en Militaire Zaken.

In 1958 wordt de gemeentearchivaris De Jong benoemd als lid van de Commissie voor de straatnaamgeving. Pas in 1983 wordt ook de heer Gielen in zijn hoedanigheid als hoofd van de Afdeling Weg- en Waterbouw volwaardig lid van de commissie.

1956

Voor de Algemene woningtelling 1956 wordt de wijk- en buurtindeling gewijzigd en wordt de gemeente ingedeeld in drie wijken:
WIJK 0 Nijmegen Oost, met de buurten 00 t/m 09 ten oosten van de spoorlijn Nijmegen - Venlo;
WIJK 1 Nijmegen Zuid, met de buurten 10 t/m 19 ten zuiden van de spoorlijnen Nijmegen - Venlo en Tilburg - 's-Hertogenbosch - Nijmegen;
WIJK 2 Nijmegen West, met de buurten 20 t/m 26 ten westen van de spoorlijn Tilburg - 's-Hertogenbosch - Nijmegen.

Nieuw in 1956 zijn de buurten Galgeveld en Groenewoud in WIJK 0 Nijmegen Oost, de buurten Hatertse Heide, Hatertseveld en Duckenburg in WIJK 1 Nijmegen Zuid en de buurten Heseveld, Haven- en Industrieterrein en Neerbosch West in WIJK 2 Nijmegen West.

zie gebiedsindeling

1960

Een ingrijpende wijziging van de wijk- en buurtindeling vindt plaats in 1960. Bij de 13e Algemene Volkstelling komen er twee nieuwe wijken bij: WIJK 3 Duckenburg en WIJK 4 Lindenholt. Het totaal aantal van 27 buurten blijft hetzelfde, maar de namen en/of de grenzen van een aantal buurten worden gewijzigd.

Nieuw in 1960 zijn de namen Bottendaal, Altrade, Hunnerberg en Hengstdal in WIJK 0 Nijmegen-Oost, de namen Nije Veld en Grootstal in WIJK 1 Nijmegen-Zuid, de namen Biezen en Haven- en industrieterrein in WIJK 2 Nijmegen-West en de naam Lindenholt in de gelijknamige WIJK 4 Lindenholt. Van enkele andere namen verandert de schrijfwijze of wordt een deel geschrapt.

De volgende namen zijn in 1960 uit de wijk- en buurtindeling verdwenen: Zeeheldenbuurt, Indonesische buurt (Indische buurt), Julianapark en omgeving, Museumkwartier, Broerdijkkwartier, Willemskwartier, Hatertseveld, Waterkwartier en Neerbosch West. Deze laatste naam keert in 1977 met streepje terug als wijknaam in het stadsdeel Lindenholt.

zie gebiedsindeling

1965

Op 13 oktober 1965 wordt een besluit over de straatnaamgeving op het Universiteitsterrein door B&W aangehouden en het universiteitsbestuur verzocht om tekening waarop alle bestaande en nog aan te leggen straten zijn aangegeven, waarbij tevens de aan deze straten te geven namen zijn vermeld.

Vanaf 1966 worden de door het universiteitsbestuur voorgestelde namen door B&W vastgesteld. Pas na de dualisering van het gemeentebestuur in 2002 worden de straatnamen op het Universiteitsterrein ter goedkeuring aan de gemeenteraad voorgelegd.

zie Universiteitsterrein

1966

Op 22 april 1966 wordt de eerste paal voor het stadsdeel Dukenburg geslagen. In een brief d.d. 1 november 1966 schrijft de heer Van Heumen, directeur van het Postkantoor (PTT) en in die hoedanigheid lid van de Commissie voor de straatnaamgeving, aan de secretaris van de commissie dat de Posterijen de voorgestelde nummering voor het uitbreidingsplan Dukenburg ten zeerste toejuicht. Het voorstel is hierin als volgt samengevat:

"a. de wijken van de Dukenburg in blokken te verdelen;
b. de huizen en gebouwen van een doorlopende nummering te voorzien;
c. de nummers met vier cijfers aan te geven;
d. met het eerste cijfer het blok van de wijk aan te duiden."

De wijknamen die tevens dienen voor de in de te onderscheiden wijken aan te leggen straten en paden, worden op 30 november 1966 door de gemeenteraad vastgesteld. De nieuwe nummering trekt ook elders in Nederland de aandacht. In verschillende kranten staat een zelfde bericht dat afkomstig is van het ANP.

"In nieuwe wijk te Nijmegen nummers, geen straatnamen
Nijmegen zal voor de nieuwe uitbreidingsgebieden van de stad geen straatnamen meer vaststellen, maar overstappen op het Amerikaanse systeem van nummering. De thans in aanbouw zijnde wijk Dukenburg, die veertigduizend bewoners krijgt, wordt onderverdeeld in negen buurten. Alle huizen krijgen een nummer van vier cijfers, waarbij het eerste cijfer de buurt aangeeft. Woning Dukenburg 1001 wordt aldus het eerste huis in buurt numero één." (De Leeuwarder Courant, 1 december 1966)

Met de negen 'buurten' worden de wijken Aldenhof, de Vossen, Dukenburg, Lankforst, Malvert, Teersveld, Tolhuis, Weezenhof en Zwanenveld bedoeld. De aanduiding van het blok met het eerste cijfer van het huisnummer heeft in de praktijk plaatsgemaakt voor een tweecijferige aanduiding. De niet-vastgestelde straatnummers zijn gelijk aan de eerste twee cijfers van de huisnummers.

zie Dukenburg¹

1971

De slecht verzorgde straataanduidingen houden ook in het begin van de jaren zeventig de gemoederen bezig. Op 26 november 1970 wordt aan de Commissie voor de straatnaamgeving meegedeeld dat de totale aanvulling vier jaar zal duren. Op de agenda voor de vergadering van 21 oktober 1971 staat een uiteenzetting hoe de sanering van de straataanduiding is gedacht (agendapunt 2); om 20:30 uur gaat de commissie:

"- per bus via het Waterkwartier (oude wijze van aanduiding) naar Neerbosch-Oost (in een gedeelte van Neerbosch-Oost zijn in het kader van de sanering nieuwe bordjes aangebracht; het tweede gedeelte van die wijk komt in 1972 aan de beurt);
- vandaar wordt naar de Dukenburg gereden teneinde mede te kunnen vaststellen of de daar aangebrachte straatnaambordjes 's avonds inderdaad moeilijk leesbaar zijn;" (brief van commissievoorzitter d.d. 14 oktober 1971)

1976

In 1976 staat de straatnaamgeving in het nieuwe stadsdeel Lindenholt op de agenda:

"Uit de ingestelde enquête komen twee feiten duidelijk naar voren:
1. er wordt niet veel gevoeld voor een naamgeving per straat;
2. er is een opvallende voorkeur voor een doorlopende nummering van de woningen zonder een nummeraanduiding van de straten." (brief van hoofd afdeling III d.d. 27 september 1976)

In het stadsdeel Lindenholt worden de woningen Lindenholt niet per wijk zoals in het stadsdeel Dukenburg, maar per buurt genummerd. De eerste buurtnamen de Voorstenkamp, de Geerkamp en de Kluijskamp die tevens dienen als straatnamen, zijn op 2 december 1976 door de gemeenteraad vastgesteld; de wijk- en buurtindeling volgde in 1977 (raadsbesluit d.d. 3 november 1977).

zie Lindenholt

1978

Op 28 februari 1978 wordt de nieuwe postcode in Nederland officieel ingevoerd. De staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat mw. Smit-Kroes neemt het eerste postcodeboek* in ontvangst. Hierin staan alle adressen in Nederland met postcode in alfabetische volgorde per woonplaats.

Alle hoofdletters zijn vervangen door kleine letters en de ij door y. Nijmegen staat vermeld als nymegen. Titels, predicaten en veel voorkomende voor- en achtervoegsels zijn afgekort. Accenten, trema's, umlauten en punten zijn geschrapt. Bij een aantal straten in de Professorenbuurt (asselbergsstr / bellefroidstr / cornelissenstr / ginnekenstr, v / grintenstr, vd / molkenboerstr / schlichtingstr / wendelsstr, de l) ontbreekt het voorvoegsel prof.

Naderhand zijn alle kleine letters vervangen door HOOFDLETTERS en is het gedeelte achter de komma naar het begin van de naam verhuisd. Aanvulling nr. 24 is in 1991 de laatste papieren versie van de aanvullingen op het postcodeboek 1978. Hierin zijn ook de gegevens uit aanvulling nr. 1 t/m 23 opgenomen.

1984

Bij de bespreking van de Straatnamenlijst van de Dienst P.W. en V. door de Commissie voor de straatnaamgeving ontstaat enige discussie omtrent de schrijfwijze van de voorzetsels, al dan niet met een hoofdletter D of V:

"De secretaris merkt op, dat de schrijfwijze van de voorzetsels zoals op de correctielijst vermeld, overeenstemmen met de schrijfwijze in de betreffende raadsbesluiten, alsmede met de schrijfwijze overeenkomstig de voorschriften van de Burgerlijke Stand en de Bevolkingsboekhouding.
De gemeentearchivaris is echter van mening dat deze voorzetsels, wanneer zij voorkomen aan het begin van een zin [lees: naam /RE] toch met een hoofdletter moeten worden geschreven.
De overige commissieleden kunnen zich daarin vinden.
Afgesproken wordt de huidige schrijfwijze, mede gelet op de hoge kosten verbonden aan vervanging van de straatnaamborden, te handhaven.
In de toekomst wenst de commissie evenwel de zienswijze van de gemeentearchivaris te volgen." (Commissie voor de straatnaamgeving, notulen 27 februari 1984, pp. 3-4)

zie spellingregels

wijk- en buurtindeling
Op 4 april 1984 worden alle eerdere besluiten van de gemeenteraad en B&W inzake de wijk- en buurt­indeling van Nijmegen ingetrokken en wordt de wijk- en buurtindeling integraal door de gemeenteraad vastgesteld. In raadsbesluit staan de namen van 41 wijken verdeeld over vijf stadsdelen en van 19 buurten in vier wijken in het stadsdeel Lindenholt.

zie gebiedsindeling

1988

Zuid-Afrika (I)
Op 18 mei 1988 gaat de gemeenteraad akkoord met het Plan Vredes- en Ontwikkelingsbeleid 1988-1991; een van de beslispunten luidde:

"Een aantal nieuw aan te leggen straten zal vernoemd worden naar Zuidafrikaanse verzetsstrijders. Daaraan gekoppeld wordt een kunstopdracht verstrekt." (raadsvoorstel 147/1988, beslispunt 13)

Omdat dit raadsbesluit praktisch niet voerbaar blijkt, besluiten B&W op 16 augustus 1988 aan de gemeenteraad voor te stellen dat:

"1. op korte termijn aan uw Raad een voorstel wordt gedaan tot naamgeving van enige ruimtelijke locatie, weg, straat, plein of brug met algemeen gebruik en herkenbaarheid naar Steve Biko;
2. voor het overige er van wordt afgezien een aantal nieuw aan te leggen straten worden vernoemd naar Zuidafrikaanse anti-apartheids-/verzetsstrijders." (raadsvoorstel 276/1998)

Nog voordat dit voorstel is aangenomen, wordt uitvoering gegegeven aan het eerste beslispunt. Op 30 augustus 1988 besluiten B&W om de gemeenteraad voor te stellen de naam Valkenaerplein te wijzigen in Steve Bikoplein. Beide raadsvoorstellen worden op 7 september 1988 ongewijzigd door de gemeenteraad goedgekeurd.

Een motie van Peter Lucassen (SP) e.a. om een straat, plein of brug naar Nelson Mandela te vernoemen wordt verworpen. Hetzelfde geldt voor een amendement van Monique Wiedijk (Radikaal Links) om de naam van het Takenhofplein in plaats van het Valkenaerplein te wijzigen en een amendement van Peter Lucassen e.a. om beslispunt 2 uit raadsvoorstel 276/1988 te schrappen. Alleen Radikaal Links en SP stemmen voor de motie en de beide amendementen.

1990

Zuid-Afrika (II)
Bij de vaststelling van het Programma Vredes- en Ontwikkelingsbeleid (raadsvoorstel 42/1990) op 21 februari 1990 wordt een motie van Monique Wiedijk e.a. overgenomen waarin B&W wordt verzocht:

"(...) om in overleg met de Straatnamencommissie met voorstellen te komen om een nieuw cluster straten in een woonwijk of een spraakmakende locatie naar Zuid-Afrikaanse verzetsstrijders te vernoemen." (motie 'Straatnaamgeving', 21 februari 1990)

Tegen deze motie stemmen alleen de VVD en het CDA, met uitzondering van Ton Buitenhuis. Een amendement van Peter Lucassen (SP) om de naam Dukenburgsebrug (raadsvoorstel 17/1990) te wijzigen in Nelson Mandelabrug krijgt op 21 februari 1990 alleen de steun van de SP-fractie.

Ook dit maal slagen B&W er niet in de motie uit te voeren. Na de vrijlating van Nelson Mandela en het einde van de apartheid in 1990 verdwijnt dit onderwerp vrijwel geruisloos van de politieke agenda.

geen vergoeding
Bij de wijziging van de naam Anjelierenweg (gedeelte) in Gladiolenstraat op 23 mei 1990 verwerpt de gemeenteraad de motie 'Het mag geen naam hebben' (1e indiener: mw. A.J. Kleijl, VVD), waarin B&W wordt verzocht om een voorstel voor een kostenvergoedingsregeling voor straatnaamwijzigingen op te stellen. Alleen de fractie van de VVD (twee leden) en twee leden van de PvdA stemmen voor de motie.

1993

Zuid-Afrika (III)
De Zuid-Afrikaanse verzetsstrijders komen nog één maal ter sprake komen bij de straatnaamgeving van Park Heyendaal (raadsvoorstel 277/1993); op 23 november 1993 schrijven B&W aan de gemeenteraad:

"Aan de afspraak dat een aantal nieuw aan te leggen straten vernoemd zal worden naar Zuidafrikaanse verzetsstrijders, gebaseerd op het Raadsbesluit van 18 mei 1988 betreffende het Anti-apartheidsbeleid, dient geen gevolg te worden gegeven op basis van de volgende argumenten:
1. Het feit of degene wiens naam gebruikt wordt in dit kader van onbesproken gedrag is, is nauwelijks te bepalen.
2. Er dienen geen straten genoemd te worden naar nog in leven zijnde personen en zeker niet naar nog politiek actieve personen. Het merendeel van de bekendere verzetsstrijders is nog in leven, zoals Nelson Mandela en Desmond Tutu.
3. Het algemeen beleid terzake de straatnaamgeving houdt onder meer ook in dat ervan wordt afgezien om benamingen te geven die moeilijk uitspreekbaar respectievelijk moeilijk te schrijven zijn aangezien daardoor woord- en schrijfverbasteringen kunnen ontstaan. De in aanmerking komende persoonsbenamingen (zowel van politiek nog actieve als van voormalige verzetsstrijders) geven inderdaad snel aanleiding tot verbastering zoals Albert Luthuli, Govan Mbeke en Lilian Ngoyi."

straatnaamborden
Voor de vergadering van de Commissie voor de straatnaamgeving van 23 juni 1993 wordt door de afdeling Bouwkunde een nieuw straatnaambord getoond:

"Dit model is ontwikkeld door een stagiaire bij Bouwkunde en besproken in de Monumentencommissie. Op verzoek van mw Alofs wordt het ter goedkeuring voorgelegd aan de leden van de commissie voor de straatnaamgeving.
Deze nieuwe borden zullen worden gebruikt in de binnenstad [lees: Benedenstad /RE] en alleen de straatnaam zelf zal gebruikt worden, er vinden geen toevoegingen plaats en er zullen ook geen verklarende teksten bij worden vermeld.
Het nieuwe model draagt de goedkeuring van alle commissieleden." (Commissie voor de straatnaamgeving, notulen 23 juni 1993, p. 1)

1994

17 maart 1994
"De benedenstad krijgt nieuwe straatnaambordjes die passen bij het historische karakter van dit stadsdeel. Wilma Coehoorn heeft ze ontworpen." (Kroniek van Nijmegen over 1994, p. 168)

1995

In de vergadering van de Commissie voor de straatnaamgeving op 15 maart 1995 wordt gesproken over de woonplaatsnamen en dubbele straatnamen in de Waalsprong (Nijmegen-Noord):

"3. Straatnaamgeving waalspronggebied.
De heer Nieuwenhuis deelt mede dat reeds per 1 januari 1996 een gebied overgedragen wordt aan de gemeente Nijmegen. Ten aanzien van deze ontwikkeling zijn voor deze commissie ten minste twee aandachtspunten van belang, namelijk:
- naamgeving van het gebied: Nijmegen met al dan niet handhaving van de woonplaatsnamen Lent, Oosterhout en Ressen;
- naamgeving van de straten in het Overbetuwse, die overeenkomen met Nijmeegse straatnamen.
Aan het handhaven van de bestaande dorpsnamen wordt veel waarde gehecht. Hier speelt de emotionaliteit bij de plaatselijke bevolking en het kostenaspect voor bedrijven een grote rol.

De aangelegenheid met betrekking tot de dubbele straatnamen heeft ook gespeeld bij de gemeenten Groesbeek en Ubbergen, aldus de secretaris. Problemen hebben zich daar niet voorgedaan. Onderzocht moet nog wel worden of de diverse geautomatiseerde bestanden dezer gemeente de eventuele problemen het hoofd kunnen bieden. De heer Nieuwenhuis is van mening dat de geautomatiseerde bestanden hierop aangepast dienen te worden.

Mw. Keijl merkt op dat bij de nieuwbouw in het Overbetuwse dubbele straatnamen voorkomen dienen te worden.
De heer Smits deelt mede dat bij de handhaving van de dorpsnamen de postcodes ongewijzigd zullen blijven.
De heer Nieuwenhuis verwacht dat de overdracht van de betreffende gebieden op 1 januari 1996 en voor Lent op 1 januari 1998 zal plaatsvinden. Het structuurplan zal te zijner tijd in deze commissie besproken worden. Op advies van deze commissie dient het College zo snel mogelijk een besluit te nemen." (Commissie voor de straatnaamgeving, notulen 15 maart 1995, p. 1-2)

Op 18 oktober 1995 stelt de gemeenteraad de woonplaatsnamen Oosterhout gemeente Nijmegen, Ressen gemeente Nijmegen en Lent gemeente Nijmegen formeel vast, waarbij de ingangsdatum wordt gelijk gesteld aan de datum van de overdracht gemeentelijke jurisdictie aan Nijmegen.

zie woonplaatsen

handhaving nummering
Op vragen van de fractie van D66 over straatnaamgeving Lindenholt / Dukenburg in het kader van het vragenhalfuurtje voor de gemeenteraad op 26 april 1995 melden B&W:

"(...) Op voorhand heeft het college echter wel de indruk dat zowel de financiële als de maatschappelijke kosten van zulke een wijziging van straatnaamgeving zo hoog zullen zijn dat die wijziging dermate ongewenst is dat een referendum hierover niet in de rede lijkt te liggen." (B&W, 26 april 1995)

Uit het kostenplaatje dat in december 1995 aan commissie straatnaamgeving wordt gepresenteerd, blijkt dat het om een bedrag van f 1.324.287,- (€ 600.935,-) gaat, inclusief f 66.000,- (€ 30.000,-) voor een enquête van 20.000 adressen. De vervanging van de straatnaamborden wordt geraamd op f 500.000,- (€ 228.000,-).

1996

Oosterhout gemeente Nijmegen
Op 1 januari 1996 wordt 364 ha van het grondgebied van de gemeente Valburg bij de gemeente Nijmegen gevoegd (raadsbesluit d.d. 22 november 1995). Hierdoor ontstaat de woonplaats Oosterhout gemeente Nijmegen (214 inwoners) met de volgende openbare ruimten: Griftdijk, Groenestraat, Molenweg, Nijverheidsweg, Rondweg, Stationsstraat, van Boetzelaerstraat, Verbindingsweg, Waaldijk.

1997

Ressen gemeente Nijmegen
Op 1 januari 1997 wordt 234 ha van het grondgebied van de gemeente Bemmel bij de gemeente Nijmegen gevoegd (raadsbesluit d.d. 10 juli 1996). Hierdoor ontstaat de woonplaats Ressen gemeente Nijmegen (87 inwoners) met de volgende openbare ruimten: de Boel, Hoeksehofstraat, Stationsweg, Woerdsestraat, Wolfhoeksestraat, Zwarteweg.

regelgeving*
Op 7 oktober 1997 besluiten B&W aan de gemeenteraad voor te stellen de Verordening op het benoemen van openbare ruimte en het nummeren van bouwwerken, gebouwen, complexen, afgebakende terreinen, ligplaatsen en standplaatsen vast te stellen. Vooruitlopend op de vaststelling hiervan worden registratieve voorschriften, richtlijnen en uitgangspunten vastgesteld.

"Gelet op het belang van goede straatnaamgeving en gezien de ingewikkeldheid daarvan verdient het aanbeveling de straatnaamgeving op te dragen aan een gemeentelijke commissie en wel de commissie straatnaamgeving." (raadsvoorstel 171/1997)

Het delegeren van de bevoegdheid aan het college kan niet rekening op de steun van de commissie Cultuur Communicatie en Bestuurlijke Vernieuwing. Op 5 november 1997 maken alle commissieleden een voorbehoud ten aanzien van hoofdstruk 2, artikel 2. De gemeenteraad besluit op 19 november 1997 de raadsvoorstellen 171/1997 en 172/1997 van de agenda af te voeren. Een jaar later komen B&W tegemoet aan de bezwaren tegen de delegatie van straatnaamgeving aan het college.

zie kroniek 1998

1998

Lent gemeente Nijmegen
Op 1 januari 1998 wordt 604 ha van het grondgebied van de gemeente Elst bij de gemeente Nijmegen gevoegd (raadsbesluit d.d. 27 augustus 1996 en Wet van 2 juli 1997, Stb. 313). Hierdoor ontstaat de woonplaats Lent gemeente Nijmegen (3.195 inwoners) met de volgende openbare ruimten: Acacialaan, Azaleastraat, Begoniastraat, Bemmelsedijk, Bergstraat, Berkenstraat, Bloemenhof, Bloemenstraat, Callapad, Cyclamenstraat, Dijkstraat, Dorpsplein, Dr. Ariënsstraat, Eikelaan, Esdoornstraat, Floralaan, Fuchsiapad, Geldershofstraat, Gloxiniapad, Goudenregenstraat, Griftdijk Noord, Griftdijk Zuid, Haagbeukstraat, Het Buske, Hoge Bongerd, Hortensiastraat, Kastanjelaan, Keimate, Laauwikstraat, Lentseveld, Lindelaan, Lindepad, Magnoliastraat, Molenpad, Oosterhoutsedijk, Parallelweg, Pastoor van Laakstraat, Pelargoniumstraat, Pelseland, Petuniastraat, Primulapad, Radmakerstraat, Salviastraat, Sanderswei, Schoolstraat, Smitjesland, Spoorstraat, Steltsestraat, Tuinstraat, Veerdam, Visveldsestraat, Vossenpelssestraat, Weverstraat, Woenderskamp, Wouter Reijndersstraat, Zaligestraat, Zandsepad.

Tegelijkertijd wordt 19 ha van het grondgebied van de gemeente Nijmegen bij de gemeente Elst gevoegd (raadsbesluiten d.d. 24 september 1997 en 28 oktober 1997). Het gaat hierbij om een gedeelte van Rijksweg 15 (A15) en enkele gebieden ten noorden daarvan die sinds 1 januari 1996 of 1 januari 1997 in de gemeente Nijmegen lagen.

regelgeving*
Op 18 november 1998 stelt de gemeenteraad de Verordening regelende het benoemen van openbare ruimte en het nummeren van bouwwerken, gebouwen, complexen, afgebakende terreinen, ligplaatsen en stand­plaatsen (Verordening straatnaamgeving en huisnummering) conform raadsvoorstel d.d. 22 september 1998 vast. De verordening treedt in werking op 1 januari 1999.

Met de inwerkingtreding van deze verordening vervallen alle eerdere gemeentelijke regels en voorschriften inclusief de registratieve voorschriften, richtlijnen en uitgangspunten die B&W op 7 oktober 1997 hebben vastgesteld.

De vaststelling van Verordening commissie straatnaamgeving wordt vertraagd door bezwaren van de commissie Ruimtelijke Ordening en Cultuur tegen het ontbreken een regeling voor besloten vergaderingen en het stemrecht. Raadslid Peter Boelens (VVD) pleitte tegen het stemrecht van het lid van het college dat als voorzitter optreedt.

zie kroniek 2010

1999

De Verordening regelende de samenstelling en bevoegdheden van de commissie voor de straatnaamgeving (Verordening commissie straatnaamgeving) is op 27 januari 1999 conform raadsvoorstel d.d. 24 november 1998 vastgesteld. Als gevolg van een misverstand hebben alleen de drie raadsleden stemrecht. De verordening treedt in werking op 1 maart 1999. Op 19 mei 1999 vergadert de commissie straatnaamgeving voor het eerst in het openbaar.

2002

dualisering
Als gevolg van de inwerkingtreding op 7 maart 2002 van de Wijziging van de Gemeentewet en enige andere wetten tot dualisering van de inrichting, de bevoegdheden en de werkwijze van het gemeentebestuur (Wet dualisering gemeentebestuur) kan een wethouder geen lid meer zijn van een raadscommissie en kunnen raadsleden geen lid meer zijn van een door het college ingestelde commissie. De raadscommissie straatnaamgeving dreigt hierdoor te verdwijnen.

Op 12 juli 2002 dienen de raadsleden Jan van der Meer (GroenLinks), Jaap Lamers (CDA) en Peter Paul Leferink op Reinink (VVD) een het initiatiefvoorstel 'Straatnaamgeving door de gemeenteraad' (raadsvoorstel 132/2002) in, waarin wordt voorgesteld de voorbereiding van de besluitvorming inzake straatnaamgeving op te dragen aan een door de gemeenteraad in te stellen commissie.

B&W achten het geheel aan zich trekken van de taak straatnaamgeving door de raad in strijd met het duale bestel. Aan het slot van de behandeling van het initiatiefvoorstel in de raadsvergadering van 25 september 2002 kondigt burgemeester Guusje ter Horst te zullen overwegen of zij het door de raad genomen besluit op grond van artikel 273 van de Gemeentewet voor vernietiging door de Kroon zou moeten voordragen. Desondanks stemt de raad met 22 tegen 14 stemmen in met het (geamendeerde) voorstel.

Op 26 september 2002 schrijft de burgemeester aan de gemeenteraad dat zij die dag op het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties in Den Haag overleg gevoerd heeft met ambtenaren van genoemd ministerie en van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Naar aanleiding van dit overleg heeft zij besloten het raadsbesluit inzake de verordening commissie straatnaamgeving niet voor vernietiging voor te dragen. Het raadsbesluit d.d. 25 september 2002 is niet in strijd met de letter van de wet. De Verordening commissie straatnaamgeving (2002) treedt op 4 oktober 2002 in werking.

zie Straatnaamgeving door de gemeenteraad

schadevergoeding
Eén van de bezwaarschriften tegen wijziging van de naam Oude Mollenhutseweg in Burgemeester Daleslaan per 1 januari 2003 wordt – ondanks de aanpassingsperiode van ruim een jaar – op 30 oktober 2002 door de gemeenteraad gegrond verklaard:

"De commissie [Commissie voor bezwaarschriften /RE] meent niettemin dat er een plicht tot enige vergoeding van schade is ontstaan. (...) Deze schade behoort in het bijzonder niet tot het normale bedrijfsrisico en was evenmin het gevolg van voorzienbare maatschappelijke ontwikkelingen.
De bezwaarde heeft na de bezwarenzitting een aantal bescheiden overgelegd. Daarmee heeft hij aannemelijk kunnen maken, dat hij, ondanks de maatregelen van de gemeente (overgangstermijn, handhaving postcode), met bepaalde schadeposten is blijven zitten. Deze liggen in de sfeer van het aanpassen van drukwerk en elektronische informatievoorziening (website)." (raadsvoorstel 155/2002)

Conform het voorstel van de Commissie voor bezwaarschriften werd aan het Vergader- en trainingscentrum Jonkerbosch als schadevergoeding een bedrag van € 4.000,- toegekend.

2006

De raadsbesluiten van 9 november 2005 worden op 18 januari 2006 gepubliceerd in het gemeenteblad. Na een onderbreking van bijna 50 jaar worden raadsbesluiten inzake straatnaamgeving vanaf 2006 weer op deze wijze openbaar gemaakt.

woonplaatsbesluit (I)
In verband met de invoering van de basisregistraties adressen en gebouwen (BAG) besluit de gemeenteraad op 29 november 2006 opdracht te geven een raadsbesluit voor te bereiden om twee woonplaatsen vast te stellen, namelijk Nijmegen en Lent gemeente Nijmegen. Het geamendeerde besluit komt in de plaats van het raadsvoorstel van de commissie straatnaamgeving om alleen de woonplaats Nijmegen vast te stellen en de begrenzing van deze woonplaats te doen samenvallen met de buitengrenzen van de gemeente Nijmegen.

Tegelijkertijd wordt de commissie straatnaamgeving opgedragen voorbereidingen te treffen tot het hernoemen van 'dubbele' straatnamen en hierbij alle overige straatnamen te betrekken die aanleiding kunnen geven tot verwarring. Daarbij is ook een aantal criteria vastgesteld ten behoeve van de hernoeming van dubbele straten:

"a. Het aantal bestaande adressen in de straat (de straat met significant het grootste aantal adressen wordt gehandhaafd).
b. Anciënniteit (de oudste straatnaam wordt gehandhaafd, mits deze aantoonbaar meer dan 100 jaar ouder is).
c. Economisch belang (de straat met 10 of meer bedrijven met meer dan 5 medewerkers wordt gehandhaafd).
d. Gebiedsverwijzing (de straatnaam die verwijst naar een nog bestaand (geografisch) element (bijv. school, kerk, station) wordt gehandhaafd)." (raadsvoorstel 210/2006, beslispunt 3)

De gemeenteraad besluit pas op 16 september 2009 op basis van het eerste criterium welke dubbele straatnamen per 1 januari 2010 worden gewijzigd.

2007

commissie van advies
De wijziging van de werkwijze en samenstelling commissie straatnaamgeving (raadsbesluit d.d. 7 februari 2007) is het begin van het einde van de raadscommissie. Sinds 4 oktober 2002 werden de raadsvoorstellen door de commissie straatnaamgeving aan de gemeenteraad voorgelegd. Vanaf 22 februari 2007 gaan de voorstellen (weer) door B&W uit. De nieuwe commissie heeft tot taak met het college te overleggen en de raad te adviseren over voorstellen van het college. De commissie bestaat alleen nog uit raadsleden.

Door de nieuwe werkwijze wordt de commissie straatnaamgeving feitelijk buiten spel gezet. De regie komt weer in handen van B&W zoals dat voor de dualisering van het gemeentebestuur het geval was.

2008

Straat van de week 2008

In de periode 2008 t/m 2011 brengt omroep Nijmegen 1 (N1) berichten over de straat van de week. Een aantal uitzendingen is nog te bekijken via www.dailymotion.com.

zie vervolg 2009, 2010, 2011

2009

ambtelijke werkgroep
Op 13 februari 2009 vindt de laatste openbare vergadering van de (raads)commissie straatnaamgeving plaats. Op 18 maart 2009 stemt de gemeenteraad in met het 'Initiatiefvoorstel van de fracties van de VVD en Nijmegen Nu: opheffing commissie straatnaamgeving' d.d. 18 maart 2009 van de raadsleden Ben van Hees (Nijmegen Nu) en Peter-Paul Leferink op Reinink (VVD). Raadsvoorstel 29/2009 wordt door de gemeenteraad afgedaan als hamerstuk.

Voor de opgeheven raadscommissie komt een ambtelijke werkgroep straatnaamgeving in de plaats. De brief van B&W d.d. 2 juni 2009 over de samenstelling en procedure wordt door de gemeenteraad voor kennis­geving aangenomen (raadsbesluit d.d. 8 juli 2009). De werkwijze van de ambtelijke werkgroep onttrekt zich aan de openbaarheid. De voorstellen worden conform door B&W vastgesteld en voorgelegd aan de gemeente­raad waar deze standaard worden geagendeerd en afgedaan als hamerstuk.

zie regelgeving

woonplaatsbesluit (II)
Op 10 juni 2009 besluit de gemeenteraad het raadsbesluit d.d. 18 oktober 1995 in te trekken en met onmiddellijke ingang de woonplaatsnaam Lent vast te stellen. Het raadsbesluit wordt op 24 juni 2009 gepubliceerd in het gemeenteblad. Tevens wordt besloten de woonplaatsnamen Nijmegen, Oosterhout gemeente Nijmegen en Ressen gemeente Nijmegen tijdelijk vast te stellen en met ingang van 1 januari 2010 te vervangen door de woonplaatsnaam Nijmegen. Vanaf die datum bestaat de gemeente Nijmegen uit twee woonplaatsen: Nijmegen en Lent.

'dubbele' namen
Uit de brieven van B&W d.d. 20 mei 2009 aan de bewoners en ondernemers die als bijlagen bij raadsvoorstel 95/2009 zijn gevoegd, blijkt dat de volgende 'dubbele' namen op te nominatie staan te verdwijnen: Azaleastraat, Begoniastraat, Berkenstraat, Bloemenstraat, Bloemerhof, Cyclamenstraat, Dr. Ariënsstraat, Goudenregenstraat, Groenestraat, Haagbeukstraat, Kastanjelaan, Molenweg, Nijverheidsweg, Schoolstraat, Tuinstraat, Verbindingsweg.

Alleen de straatnaamwijziging van de Groenestraat, Molenweg, Nijverheidsweg en Verbindingsweg in de woonplaats Oosterhout gemeente Nijmegen houdt rechtstreeks verband met het woonplaatsbesluit. Op 18 juni 2009 wordt aan de bewoners van de te wijzigen straatnamen een brief met antwoordformulier toegezonden waarop zij hun eerste en tweede keus uit enkele alternatieven kenbaar konden maken.*

Omdat de Brandweer problemen voorziet, worden de namen Sierkersstraat, Tulpenboomstraat, Trompetboomstraat en Vijfringweg geschrapt en vervangen door respectievelijk Zomerlindestraat, Krulwilgstraat, Fluweelboomstraat en Commissionairsweg. De namen Bloesemstraat, Bremstraat, Koopvrouwenweg, Lentse Schoolstraat, Lentse Tuinstraat en Oude Groenestraat en Tuinderijstraat worden evenwel als keuzemogelijkheid gehandhaafd.

De gemeenteraad besluit op 16 september 2009 zestien straatnamen per 1 januari 2010 te wijzigen (hamerstuk). Bij de namen Bremstraat, Lentse Schoolstraat, Lentse Tuinstraat en Oude Groenestraat worden de opmerkingen van de Brandweer genegeerd. In raadsvoorstel 154/2009 wordt hiervan geen melding gemaakt.

zie 'dubbele' namen

Straat van de week 2009

zie vervolg 2010, 2011

2010

Als gevolg van het raadsbesluit d.d. 10 juni 2009 veranderen met ingang van 1 januari 2010 alle adressen in de voormalige woonplaatsen Oosterhout gemeente Nijmegen en Ressen gemeente Nijmegen. Dit gaat gepaard met een postcodewijziging. Tegelijkertijd wordt een aantal straatnamen gewijzigd en worden de Fruitlaan, Griftdijk, Oude Groenestraat en Terralaan geheel of gedeeltelijk hernummerd.

zie woonplaatsen

regelgeving*
Bij de aanpassing van de Verordening straatnaamgeving en huisnummering (1999) in verband met de inwerking­treding van de Wet basisregistraties adressen en gebouwen die 1 juli 2009 in werking is getreden, wordt opnieuw een poging gedaan om de bevoegdheden van de gemeenteraad betreffende naamgeving aan het college te delegeren. Omdat de voorgestelde Verordening naamgeving en nummering (adressen) 2010 niet kan rekenen op een meerderheid van de gemeenteraad, wordt raadsvoorstel 124/2010 op 29 september 2010 op verzoek van B&W van de agenda afgevoerd.

zie kroniek 2011

LV BAG
Sinds 10 december 2010 is de Gemeente Nijmegen aangesloten op de Landelijke Voorziening BAG (basisregis­traties adressen en gebouwen). De beide basisregistraties zijn later samengevoegd tot één basisregistratie adressen en gebouwen. De BAG bevat de officiële gegevens van alle adressen en gebouwen in Nederland. Elke wijziging wordt automatisch naar het Kadaster gestuurd. Het Kadaster zorgt er ook voor dat afnemers gegevens vanuit deze Landelijke Voorziening kunnen raadplegen.

zie BAG Viewer

Straat van de week 2010

zie vervolg 2011

2011

regelgeving*
Op 25 mei 2011 wordt de nieuwe Verordening naamgeving en nummering (adressen) 2011 conform raadsvoorstel 59/2011 vastgesteld (hamerstuk). In afwijking van de modelverordening van de VNG wordt (straat)naamgeving niet gedelegeerd aan het college. Het nemen van deze besluiten blijft dan ook aan uw raad voorbehouden. De toekenning van nummeraanduidingen en het bepalen van de afbakening van panden en dergelijke worden opnieuw aan B&W gedelegeerd.

In artikel 1 van de verordening (Gemeenteblad Nijmegen 2011, 057) is op een aantal plaatsen verzuimd om 'college' te vervangen door 'gemeenteraad'. Met de inwerkingtreding van deze verordening op 9 juni 2011 vervallen alle eerdere gemeentelijke regels en voorschriften voor het benoemen van delen van de openbare ruimte en het nummeren van de daaraan liggende objecten.

zie kroniek 2019

Straat van de week 2011

2014

De gemeente Nijmegen telt 1577 geregistreerde openbare ruimten van het type 'weg', waarvan 1449 in de woonplaats Nijmegen en 128 in de woonplaats Lent (situatie op 21 april 2014). De gemeentelijke top 10 van achtervoegsels ziet er als volgt uit:

Dit zijn in totaal 1450 namen (91,9%). De overige 127 openbare ruimten hebben een ander (4,2%) of geen achtervoegsel (3,4%). In Lent zijn opmerkelijk weinig openbare ruimten met het achtervoegsel -weg (1,6%). Daartegenover staan meer singels (4,7%) en straten (60,9%).

Het achtervoegsel -plaats en -gas komt in Lent niet voor. Desondanks telt de gemeente Nijmegen meer gassen dan singels. Het wordt hoogtijd dat 'gas, de, gassen [gas·sen]' wordt opgenomen in de Woordenlijst der Nederlandse Taal.

zie ook www.overstraatnamen.nl

Adressenoverzicht
Sinds 6 mei 2014 ontbreekt in het gemeentelijke Adressenoverzicht de wijknaam bij de openbare ruimten waaraan geen huisnummers zijn gekoppeld.

2018

Op 27 september 2018 en 10 oktober 2018 hebben de gemeenteraden van Berg en Dal en Nijmegen besloten om de gemeentegrens per 1 januari 2019 op verschillende plaatsen te wijzigen. De grenscorrecties hebben gevolgen voor een aantal objecten in de BAG.

De grenscorrecties hebben ook gevolgen voor de grenzen van de bebouwde kommen (artikel 20a, Wegen­verkeerswet 1994) van Nijmegen en Heilig Landstichting gem. Berg en Dal.

2019

regelgeving*
In verband met de wijziging van de Wet basisregistraties adressen en gebouwen (vanaf 1 juli 2018: Wet basisregistratie adressen en gebouwen) hebben B&W op 12 februari 2019 voorgesteld de Verordening naamgeving en nummering (adressen) 2011 in te trekken en te vervangen door een nieuwe verordening (raadsvoorstel 16/2019). De gemeenteraad besluit op 3 april 2019 het als hamerstuk geagendeerde voorstel op verzoek van het college van de agenda te halen.

"2. Agendavaststelling inclusief de orde van de vergadering

De voorzitter: (...) Allereerst agendapunt 13. Daar staat: ‘Raadsvoorstel Vervangen Verordening naamgeving en nummering, adressen.’ Het voorstel is om dat van de agenda te halen omdat daarin iets is opgenomen dat niet goed werkbaar is. Het college zal daar met een nieuw voorstel komen. Maar u gaat over de agendering, dus mijn verzoek is aan u of u daarmee kunt instemmen dat van de agenda te halen nu. Het goede nieuws is, dat zeg ik speciaal voor de heer Van Elferen, dat het hernieuwde voorstel door het college vorige week is vastgesteld. Wetende dat u altijd heel meegaand bent met constructieve voorstellen. Dus binnenkort komt dat op deze agenda terug." (Verslag van de Besluitronde Politieke Avond d.d. 3 april 2019, p. 2)

In het gewijzigde raadsvoorstel is de bevoegdheid tot het vaststellen van ligplaatsen en standplaatsen alsnog gedelegeerd aan het college (besluit B&W d.d. 26 maart 2019). Ondanks de andere tekortkomingen is de Verordening naamgeving en nummering (adressen) 2019 op 8 mei 2019 conform raadsvoorstel 30/2019 vastgesteld (hamerstuk). De verordening is op 14 mei 2019 gepubliceerd in Gemeenteblad 2019, 115879, en op 15 mei 2019 in werking getreden.

zie regelgeving

verzet
Op 25 september 2019 heeft de gemeenteraad unaniem ingestemd met het initiatiefvoorstel 'Haal het Nijmeegse verzet bovengronds'. Een door B&W ingestelde 'onafhankelijke expertgroep' heeft de opdracht gekregen om de zichtbaarheid van het verzet te bevorderen door een lijst met de namen van verzetsmensen voor een beperkt aantal straatnamen op te stellen.

"De adviescommissie ‘Het Nijmeegs Verzet zichtbaar maken’ bestaat uit 4 historici met veel kennis van het verzet in Nijmegen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dit zijn Lennert Savenije (Radboud Universiteit), Joost Rosendaal (Radboud Universiteit), Henk Termeer (Werkgroep Oorlogsdoden, 4 en 5 mei comité Nijmegen en Numaga) en Anneke Nolet (auteur over vrouwen in het Nijmeegs verzet)." (persbericht d.d. 8 oktober 2019)

Volgens de beslissing d.d. 13 november 2019 op een WOB-verzoek is er geen sprake van een commissie in de zin van artikel 84, eerste lid, van de Gemeentewet en zijn er ook geen relevante stukken over de instelling daarvan.

2020

In het Advies van de commissie 'Het Nijmeegs verzet zichtbaar maken' d.d. 24 januari 2020 staan de volgende namen in alfabetisch volgorde en voorzien van een korte toelichting:

"Nu de namen van de verzetsdeelnemers zijn voorgesteld, start de procedure voor het voorstellen van de straatnamen. De ambtelijke werkgroep straatnaamgeving zal uit de groslijst van 20 namen een aantal straatnamen kiezen voor de geplande buurt 'Hof van Holland' in de wijk Lent. Vervolgens beslissen college en raad. Het is de bedoeling om dit voor de zomer voor te leggen aan de raad." (persbericht d.d. 11 februari 2020)

2021

Het initiatiefvoorstel 'Haal het Nijmeegse verzet bovengronds' (raadsbesluit d.d. 25 september 2019) en het Advies van de commissie 'Het Nijmeegs verzet zichtbaar maken' d.d. 24 januari 2020 heeft geresulteerd in een gewijzigd raadsvoorstel d.d. 16 maart 2021 met 23 namen van openbare ruimten van het type 'weg' in de buurt Hof van Holland in de woonplaats Lent.*

Aan de namen uit het advies van de commissie zijn door B&W drie namen van politievrouwen toegevoegd (bron: Toelichting op drie Nijmeegse politievrouwen in het verzet):

Voor de 23 openbare ruimten zijn de namen gebruikt van 12 mannen, 7 vrouwen, 3 echtparen en 1 gezin. Het gaat in totaal om 31 verzetsdeelnemers, waarvan 19 mannen (61%) en 12 vrouwen (39%). Dit draagt niet bij aan verkleining van de achterstand van vrouwen in de straatnaamgeving. De voorgestelde namen zijn op 31 maart 2021 door de gemeenteraad vastgesteld.

zie Tweede Wereldoorlog

achterstand
Van alle openbare ruimten is 35,2% rechtstreeks genoemd naar een of meer natuurlijke personen (situatie op 11 april 2021). Bij de onderverdeling van de 660 namen zijn de namen die verwijzen naar echtparen, bloed­verwanten en (pop)groepen ondergebracht in de categorie 'twee of meer'. De absolute aantallen komen overeen met de actuele gegevens in de BAG. Uit onderstaande cijfers blijkt dat vrouwen nog altijd een forse achterstand hebben.

Het verschil tussen de woonplaatsen Nijmegen en Lent is opmerkelijk, maar heeft nauwelijks invloed op de totaal. Zolang er minder openbare ruimten naar vrouwen worden genoemd dan naar mannen, wordt de achterstand niet kleiner.

zie vrouwen

achtervoegsels
De gemeente Nijmegen telt 1703 geregistreerde openbare ruimten van het type 'weg', waarvan 1522 in de woonplaats Nijmegen en 181 in de woonplaats Lent (situatie op 2 oktober 2021). In de gemeentelijke top 10 van achtervoegsels hebben zich geen verschuivingen voorgedaan ten opzichte van 2014.*

 
wordt vervolgd